Tao

Estadistika ng populasyon^{[n 1]}
	Mapang nagpapakita sa densidad ng populasyon kada kilometro kuwadrado mula sa isang pagtataya noong 2020.
Populasyon ng mundo	8.2 bilyon
Densidad ng populasyon	16/km2 (41/sq mi) sa kabuuang lawak; 55/km2 (142/sq mi) sa lawak ng kalupaan
Pinakamataong lungsod	Tokyo, Delhi, Shanghai, S?o Paulo, Lungsod ng Mexico, Cairo, Mumbai, Beijing, Dhaka, Osaka

Tao; Temporal na saklaw: 0.3–0 Ma Pre? ? O S D C P T J K Pg N ↓ Chibaniano – ngayon
	Taong lalaki (kaliwa) at babae (kanan)
Klasipikasyong pang-agham
Dominyo:	Eukaryota
Kaharian:	Animalia
Kalapian:	Chordata
Hati:	Mammalia
Orden:	Primates
Suborden:	Haplorhini
Infraorden:	Simiiformes
Pamilya:	Hominidae
Subpamilya:	Homininae
Tribo:	Hominini
Sari:	Homo
Espesye:	H. sapiens
Pangalang binomial
	Homo sapiens; Linnaeus, 1758
	Densidad ng Homo sapiens noong 2020

百度事实上，过去6个赛季以来NBA的平均节奏一直在提升。

Táo (Homo sapiens) o modérnong táo ang pinakakaraniwan at pinakalaganap na espesye ng primado, at ang huling nabubuhay na espesye ng henus na Homo. Bahagi ng pamilyang Hominidae, natatangi ang mga tao sa kanilang kawalan ng buhok kumpara sa kapamilya nila, paglalakad gamit ng dalawang paa, at mataas na antas ng katalinuhan. May mga malalaking utak ang mga tao, na nagbigay sa kanila ng kakayahang kognitibo na naging dahilan upang makatira sila sa iba't-ibang klase ng kapaligiran at makagawa ng mga kagamitan, lipunan, at sibilisasyon.

Isang nakikihalubilong hayop ang mga tao, kung saan ang bawat isang tao ay miyembro ng isang grupo na nagdidikta ng kani-kanilang relasyon sa iba, tulad halimbawa ng pamilya, kaibigan, korporasyon, at politikal na estado. Dahil rito, nakapagtatag ang mga tao ng napakaraming klase ng kaugalian, wika, at tradisyon, mga pangunahing sangkap ng isang lipunan ng tao. May matinding ring kuryosidad ang mga tao; ang pagnanasang maunawaan at maimpluwensyahan ang mga penomena ang nag-udyok sa mga tao upang maidebelop ang agham, teknolohiya, pilosopiya, mitolohiya, relihiyon, at iba pang mga larangan ng kaalaman. Bukod dito, pinag-aaralan din nila ang kani-kanilang sarili sa pamamagitan ng antropolohiya, agham panlipunan, kasaysayan, sikolohiya, at medisina. Sa kasalukuyan, tinatayang nasa walong bilyon ang kabuuang populasyon ng mga tao sa Daigdig.

Sa malaking bahagi ng kanilang kasaysayan, nomadiko ang pamumuhay ng mga tao, umaasa sa mga pagkain sa kapaligiran o manghuli ng ibang mga hayop para kainin. Nagsimula lamang maging moderno ang mga tao noong bandang 160,000 hanggang 60,000 taong ang nakalilipas. Naganap ang Rebolusyong Neolitiko sa iba't-ibang lugar nang halos sabay, una sa rehiyon ng Kanlurang Asya 13,000 taon ang nakaraan. Sa mga lugar na ito, nagsimulang manatili ang mga tao upang magsaka imbes na mangalugad, na siyang nagbigay-daan upang maitatag ang mga pinakaunang sibilisasyon na minarkahan ng paglobo ng populasyon at pagbilis ng pagbabago sa teknolohiya. Simula noon, samu't saring mga sibilisasyon ang umangat at bumagsak, at nagsimula ring magbago ang pamumuhay ng mga tao.

Omniboro ang mga tao; ibig sabihin, kumakain sila ng halaman at karne. Simula noong panahong ng mga Homo erectus, ginagamit rin nila ang apoy upang lutuin ang mga pagkain nila, na nagpataas kalaunan sa kanilang nutrisyon at pagdami ng mga maaaring kainin. Maituturing na diurnal ang mga tao, natutulog nang tinatayang pito hanggang siyam na oras kada araw. May malaking epekto ang mga tao sa kalikasan. Mga superdepredador (superpredator) sila, at kaunti at bihira lamang silang tugisin ng ibang mga hayop. Ang kanilang mabilis na pagdami, industriyalisasyon, polusyon, at pagkonsumo ang dahilan ng kasalukuyang malawakang pagkaubos ng ibang mga nilalang. Sa nakalipas na siglo, narating ng mga tao ang mga pinakamasasamang kapaligiran para sa buhay, tulad ng Antartika, labas ng Daigdig at ang kailaliman ng mga karagatan, bagamat limitado lamang ang pananatili nila sa mga ito. Nakarating ang mga tao sa Buwan at nakapagpadala ng kanilang mga gawa sa iba't-ibang bahagi ng Sistemang Solar.

Bagamat ginagamit din ang salitang "tao" upang tukuyin ang lahat ng mga miyembro ng henus na Homo, madalas itong ginagamit sa Homo sapiens, ang natitirang espesye nito. Ginagamit ang salitang "modernong tao" upang ihiwalay ang mga ito sa mga sinaunang tao. Unang lumitaw ang mga anatomikal na modernong tao sa Aprika 300,000 taon ang nakaraan, mula sa Homo heidelbergensis o kaparehong espesye. Mula Aprika, unti-unti nilang nilahian at pinalitan ang ibang mga espesye ng tao sa mga lugar, tulad halimbawa ng mga Neandertal, na pinaniniwalaang naubos dahil sa kompetisyon, alitan, at paglalahi ng mga Homo sapiens sa kanilang populasyon. Naimpluwensyahan ng kapaligiran at mga hene ang biolohikal na pagkakaiba ng mga tao na makikita tulad halimbawa ng kulay ng balat, tangkad, at pisyolohiya, gayundin ang mga namamanang sakit at katangian. Bagamat ganito, isa ang mga tao sa may pinakamakaunting pagkakaiba sa henetika sa mga primado, kung saan nasa 99% na magkapareho ang alinmang dalawang tao.

May dalawang biolohikal na kasarian ang mga tao; sa pangkalahatan, mas malakas ang mga lalaking tao habang mas maraming taba naman ang mga babaeng tao. Nagsisimulang lumitaw ang mga sekondaryong katangiang pangkasarian pagsapit ng kabaguntauhan. Kayang manganak ng mga babaeng tao, simula sa pagsisimula ng kabaguntauhan hanggang sa maglayog bandang 50 taong gulang. Delikado ang panganganak, kung saan maraming komplikasyon ang maaaring kaharapin ng nanganganak na maaari ding humantong sa kamatayan, bagamat nakadepende ito sa serbisyong medikal. Madalas na magkaparehong tatay at nanay ang nagpapalaki sa sanggol, na walang muwang pagkapanganak sa kanila.

Pagpapangalan

Nagmula ang salitang "tao" sa lumang Tagalog na salitang "tawo", na ginagamit pa rin sa ibang mga wika sa Pilipinas partikular na sa Kabisayaan. Pare-parehong nagmula ito sa Proto-Pilipinong salita na *tau, na nagmula naman sa Proto-Austronesyong salitang na *Cau.^[1] Isa sa mga deribatibo nito, "pagkatao", ay ginagamit upang tukuyin ang kondisyon ng pagiging tao.^[2] Bagamat malinaw ang pagkakaibang ito sa wikang Tagalog, itinuturing ang dalawang ito bilang magkasingkahulugan sa ibang mga wika. Halimbawa, sa wikang Ingles, itinuturing na magkapareho ang mga salitang human at person sa karaniwang diskurso. Gayunpaman, sa pilosopiya, ginagamit ang person sa kahulugan na "pagkatao".^[3]

Samantala, nagmula naman ang pangalang binomial ng tao, Homo sapiens, mula sa Systema Naturae ni Carl Linnaeus noong 1735 na ang ibig sabihin ay "tao na may karunungan".^[4] Ang henus nito, Homo, ay isang aral na hiram mula sa wikang Latin na homō, na tumutukoy sa tao mapaanuman ang kasarian.^[5] Maaaring gamitin ang salitang "tao" upang tukuyin ang lahat ng mga miyembro ng naturang henus; sa ganitong pananaw, ginagamit ang salitang "modernong tao" upang ihiwalay ito sa ibang mga miyembro ng henus. Sa kasalukuyan, may mga pagtatalo sa akademiya kung dapat bang ituring ang ilang patay na klase ng tao, tulad ng mga Neandertal, bilang isang hiwalay na espesye o bilang isang sub-espesye sa ilalim ng Homo sapiens.^[6]

Ebolusyon

	Pongo tapanuliensis

	Pongo pygmaeus

Homininae

Gorillini

Gorilla

	Gorilla gorilla

	Gorilla beringei

Hominini

Panina

Pan

	Pan troglodytes

	Pan paniscus

Hominina	Homo sapiens

Mga bakulaw ang mga tao; bahagi sila ng superpamilyang Homonoidea.^[7] Unang humiwalay ang mga ninuno ng modernong tao mula sa mga gibon (pamilyang Hylobatidae), tapos orangutan (henus Pongo), tapos gorilya (henus Gorilla), at panghuli, sa mga chimpanzee at bonobo (henus Pan).^[8]^[9] Ang panghuling hiwalayang ito ay naganap noong bandang 8–4 milyong taon ang nakaraan, sa huling bahagi ng kapanahunang Mioseno. Sa hiwalayang ito, nabuo ang kromosoma 2 mula sa pagsasama ng dalawang kromosoma, na naging dahilan kung bakit may 23 pares lamang ang mga modernong tao kumpara sa 24 sa ibang mga bakulaw.^[10] Matapos nito, dumami ang mga hominin sa maraming espesye at di bababa sa dalawang henus. Gayunpaman, tanging mga tao, bahagi ng henus na Homo, lamang ang natira sa kasalukuyan.^[11]

Nagmula ang Homo mula sa mga Australopithecus.^[12]^[13] Bagamat kaunti lamang ang mga posil sa hiwalayang ito, makikita sa mga kalansay ng mga pinakamatatandang posil ng Homo ang mga pagkakapareho sa mga Australopithecus.^[14]^[15] Tinatayang naganap ang hiwalayan ng dalawang henus 4.3–2.6 na milyong taon ang nakaraan batay sa orasang molekular, bagamat may mga ilang iskolar na nagtataya sa hiwalayan noong 1.87 milyong taon ang nakaraan kung tatanggalin ang ilan sa mga naunang posil na pinaniniwalaang namali ng lagay sa Homo.^[16]^[17]

Ang pinakamatandang tala ng Homo ay ang LD-350-1 mula sa Etiopiya na tinatayang nasa 2.8 milyong taon ang tanda. Samantala, ang pinakamatatandang mga espesye na napangalanan ay ang Homo habilis at Homo rudolfensis na tinatayang nabuhay noong bandang 2.3 milyong taon ang nakaraan.^[18] Unang lumitaw naman sa mga tala ang Homo erectus bandang 2 milyong taon ang nakaraan, ang unang Homo na nakalabas sa kontinente ng Aprika at kumalat sa Eurasya at ang una na may katawang kahawig ng sa modernong tao.^[19] Lumitaw naman ang mga Homo sapiens noing 300,000 taon ang nakaraan mula sa Homo heidelbergensis o Homo rhodesiensis, mga espesye ng Homo erectus na nanatili sa Aprika.^[20] Kagaya ng Homo erectus, lumabas ang mga Homo sapiens sa Aprika kalaunan, at unti-unting pinalitan ang populasyon ng mga sinaunang tao sa lugar.^[21] Nagsimula maging moderno ang pag-uugali ng mga Homo sapiens bandang 160,000–70,000 taon ang nakaraan o mas maaga.^[22] Umusbong ang katangian ito sa gitna ng nagaganap na likas na pagbabago ng klima noong kalagitnaan hanggang sa dulo ng kapanahunang Pleistoseno.^[23]

Naganap ang migrasyon palabas ng Aprika sa dalawang bahagi: una noong 130,000–100,000 taon ang nakaraan pahilaga sa Eurasya, at pangalawa noong 70,000–50,000 taon ang nakaraan patimog papunta sa katimugang baybayin ng Asya.^[24]^[25] Narating ng mga Homo sapiens ang mga kontinente ng Australia 65,000 taon ang nakaraan at ang Kaamerikahan noong 15,000 taon ang nakaraan, gayundin sa Madagascar noong bandang 300 KP at sa mga pinakamalalayong kapuluan sa Karagatang Pasipiko tulad ng Nueva Selanda noon lamang taong 1280.^[26]^[27]

Hindi simple ang ebolusyon ng tao dahil sa pagtatalik nila sa ibang mga espesye ng tao. Ayon sa mga pananaliksik na isinagawa sa henoma ng tao, karaniwan ang pagtatalik sa pagitan ng mga malalayong kamag-anak ng mga modernong tao. Tinatayang aabot nang 6% ng DNA ng mga tao sa labas ng sub-Sahara sa kasalukuyan ang nagmula sa mga hene ng mga Neandertal at ibang mga espesye tulad ng mga Denisovan.^[28]^[29]

Pinakamakikita sa mga pagbabagong naganap sa ebolusyon ng tao ay ang kawalan nito ng buhok sa katawan kumpara sa ibang mga bakulaw, gayundin ang paglalakad sa dalawang paa, mas malalaking utak, at ang pagkakapareho halos ng katangian ng magkaibang kasarian kumpara sa ibang mga bakulaw. Kasalukuyan may debate ukol sa kung ano ang relasyon ng mga pagbabagong ito sa isa't isa.^[30]

Kasaysayan

Prehistorya

Hanggang noon lamang 12,000 taon ang nakaraan, nangangalap at nangangaso ang mga tao.^[31] Nagsimula ang Rebolusyong Neolitiko sa iba't-ibang panig ng mundo nang maimbento ang agrikultura. Sa Kanlurang Asya natagpuan ang mga pinakamatatandang ebidensiya ng agrikultura, habang may mga ebidensiya rin ng hiwalay na pagkaimbento nito sa ibang panig ng mundo, partikular na sa Tsina at Mesoamerika.^[32]^[33]^[34] Agrikultura ang nakikitang dahilan ng mga iskolar sa pananatili kalaunan ng mga tao sa iisang lugar, na nagbigay-daan kalaunan din sa pagsuporta sa mga malalaking populasyon at pag-usbong ng mga pinakaunang sibilisasyon.^[35]

Sinaunang panahon

Naganap ang isang rebolusyong urban noong ika-4 na milenyo BKP kasabay ng pagtatag sa mga lungsod-estado sa Sumer sa Mesopotamia.^[36] Sa mga lungsod na ito natagpuan ang mga kuneiporme na tinatayang ginamit simula noong 3000 BKP.^[37] Bukod sa Mesopotamia, umusbong din ang mga sibilisasyon ng sinaunang Ehipto at sa Lambak ng Indus.^[38] Nakipagkalakalan din kalaunan ang mga ito sa isa't-isa at naimbento ang gulong, araro, at layag.^[39] Samantala, sa Kaamerikahan, umusbong ang sibilisasyong Caral-Supe sa ngayo'y Peru noong 3000 BKP, ang pinakamatandang sibilisasyon sa kontinente.^[40] Nadebelop rin sa panahong ito ang astronomiya at matematika, na ginamit ng mga taga-Ehipto upang magawa ang Dakilang Piramide ng Giza, na nakatayo pa rin hanggang ngayon.^[41] May ebidensiya ng isang napakatinding tagtuyot na naganap 4,200 taon ang nakaraan na tumagal nang isang siglo at nagpabagsak sa maraming mga sibilisasyon sa mundo,^[42] bagamat pinalitan din sila ng ibang mga sibilisasyon tulad ng Babilonya sa Mesopotamia at Shang sa Tsina.^[43]^[44] Gayunpaman, bumagsak ang marami sa mga ito noong huling bahagi ng Panahong Bronse bandang 1200 BKP dahil sa mga kadahilanang hindi pa lubos na maipaliwanag ng mga siyentipiko.^[45] Ang pangyayaring ito ang nagpasimula sa Panahon ng Bakal sa maraming panig ng mundo na nagpalit sa paggamit sa bronse bilang pangunahing sangkap sa mga kagamitan.^[46]

Simula noong ika-5 siglo BKP, nagsimulang itala ng mga tao ang mga pangyayari sa paligid nila.^[47] Sa panahong ito din nagsimulang yumabong ang ilan sa mga pinakamaimpluwensiyang sibilisasyon ng sinaunang panahon, ang sinaunang Gresya at Roma sa Europa.^[48]^[49] Samantala, umusbong din ang mga malalaking sibilisasyon sa ibang kontinente, tulad halimbawa ng mga Maya na gumawa ng mga komplikadong kalendaryo,^[50] at Aksum, na naging daanan ng mga kalakal mula sa Europa papuntang India at pabalik.^[51] Naging batayan naman ng mga sumunod na imperyo sa rehiyon ang Imperyong Achaemenid sa Kanlurang Asya dahil sa kanilang sentralisadong pamamahala,^[52] at narating naman ng Imperyong Gupta sa India at Han sa Tsina ang kinokonsiderang ginintuang panahon sa kani-kanilang lugar.^[53]^[54]

Gitnang Kapanahunan

Markado ang Gitnang Kapanahunan sa Europa bilang ang panahon mula sa pagbagsak ng Kanlurang Imperyong Romano noong 476 KP hanggang sa pagbagsak ng Silangang Imperyong Romano noong 1453.^[55] Sa panahong ito, kontrolado ng Simbahang Katolika ang halos lahat ng aspeto ng pamumuhay at edukasyon sa naturang kontinente. Samantala, lumaganap naman ang Islam sa Gitnang Silangan na humantong kalaunan sa isang ginintuang panahon sa rehiyon.^[56] Ang magkaibang paniniwalang ito ang naging dahilan upang magtunggali ang dalawang relihiyon sa isang serye ng mga digmaan upang makontrol ang Banal na Lupain, na itinuturing na sagrado ng parehong relihiyon.^[57]

Sa kabilang panig ng mundo naman, umusbong ang mga kulturang Mississippi sa Hilagang Amerika.^[58] Sinakop ng Imperyong Mongol ang napakalaking bahagi ng Asya noong 1200s.^[59] Sa Aprika, narating ng Imperyong Mali ang kanilang tugatog,^[60] habang naging isang prominenteng estado sa Karagatang Pasipiko ang Imperyong Tonga.^[61] Naging makapangyarihan naman ang mga Aztec sa Mesoamerika at mga Inca sa Andes.^[62]

Modernong panahon

Hinahati ng mga iskolar ang modernong panahon sa dalawang bahagi: maaga at huli. Itinuturing na nagsimula ang maagang modernong panahon sa pagbagsak ng Silangang Imperyong Romano at ang pagsisimula ng Imperyong Ottoman.^[63] Samantala, nagsimula naman ang panahong Edo sa Hapon,^[64] ang dinastiyang Qing sa Tsina,^[65] at ang Imperyong Mughal sa India.^[66] Naganap naman sa Europa ang Renasimiyento at ang Panahon ng Pagtuklas.^[67]^[68] Nagsimulang maglakbay ang mga Europeo sa iba't-ibang panig ng mundo, simula sa kolonisasyon ng Kaamerikahan at ang Palitang Kolumbiyano.^[69]^[70] Ang paglawak ng mga nasasakupang teritoryo ng mga Europeo ang naging simula ng palitan ng mga alipin sa magkabilang panig ng Karagatang Atlantiko at ang henosidyo sa mga katutubong Amerikano sa kontinente.^[71]^[72] Sa panahon ding ito nagsimula ang Rebolusyong Makaagham, na nagpaabante sa mga larangan ng agham kabilang na ang matematika, mekanika, astronomiya, at pisyolohiya.^[73]

Ang Una at Ikalawang Digmaang Pandaigdig noong ika-20 siglo.

Samantala, nagsimula naman ang huling modernong panahon noong 1800 sa pagsisimula ng Rebolusyong Industriyal sa Europa. Bilang resulta ng Panahon ng Kaliwanagan, naganap ang maraming rebolusyon sa iba't-ibang panig ng Europa at Kaamerikahan, kagaya ng sa Pransiya at Estados Unidos.^[74] Naganap naman sa Europa noong unang bahagi ng siglo ang mga digmaang Napoleoniko.^[75] Nawala sa kontrol ng Espanya ang halos lahat ng kanilang teritoryo sa Kaamerikahan sa isang serye ng mga magkakaugnay na rebolusyon sa kontinente.^[76] Samantala, nag-agawan naman ng teritoryo ang mga Europeo sa kontinente ng Aprika gayundin sa Oseaniya.^[77]^[78] Bago matapos ang siglo, narating ng Imperyong Britaniko ang kanilang tugatog sa nasasakupang teritoryo, ang pinakamalaki sa kasaysayan.^[79]

Sa sumunod na siglo, nasira ang balanse ng kapangyarihan sa Europa na nagresulta sa Unang Digmaang Pandaigdig noong 1914, ang pinakamadugong digmaan noong panahong yon. Dahil sa tindi ng digmaan, sinubukang ayusin ng Kasunduan sa Versailles ang kapangyarihan sa mundo at itinatag ang Liga ng mga Bansa.^[80] Gayunpaman, hindi nito napigilan ang unti-unting pag-angat ng awtoritarismo, partikular na sa Italya, Alemanya, at Hapon. Dahil dito at sa pagbagsak ng ekonomiya sa maraming bansa noong dekada 1930s, naganap ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, isang napakalawak na digmaan na pinaglabanan ng halos lahat ng mga bansa sa mundo noong panahong yon at nagresulta sa pinakamadugong digmaan sa tala ng kasaysayan. Matapos ng digmaan, binuo ang Mga Nagkakaisang Bansa bilang pamalit sa Liga ng mga Bansa. Samantala, bumagsak ang maraming imperyo dahil sa digmaan, na nagbigay-daan naman sa dekolonisasyon at ang pag-angat ng Estados Unidos at Unyong Sobyetiko bilang mga pinakamakapangyarihang bansa.^[81]

Si Yuri Gagarin, ang unang tao sa kalawakan, at Neil Armstrong, ang unang tao sa Buwan.

Ang sigalot ng dalawang makapangyarihang bansa ang nagpasimula sa Digmaang Malamig, ang panahon kung saan ginamit ng dalawang bansa ang mga digmaan sa iba't-ibang panig ng mundo bilang digmaan ng impluwensiya, kagaya sa tangway ng Korea at Biyetnam. Nagparamihan ang dalawa ng mga sandatang nukleyar bilang paghahanda sa inaasahang Ikatlong Digmaang Pandaigdig;^[82] bagamat may mga muntikang pangyayari, hindi ito nauwi sa naturang digmaan. Samantala, nagkarera din sila sa kalawakan: naipadala ng Unyong Sobyetiko ang pinakaunang satelayt, Vostok 1, at ang pinakaunang tao, Yuri Gagarin, sa kalawakan. Gayunpaman, humupa ito kalaunan nang naipadala ng Estados Unidos ang mga pinakaunang tao sa Buwan sa misyong Apollo 11 na kinabilangan nina Neil Armstrong, Buzz Aldrin, at Michael Collins. Nagtapos ang naturang digmaan sa pagbagsak ng Unyong Sobyetiko noong 1991 sa maraming mga republika.^[83] Ang pagkaimbento sa kompyuter, internet, at smartphone ang nagpasimula sa kasalukuyang Panahon ng Impormasyon.^[84]

Tirahan at populasyon

Nakadepende sa layo mula sa isang anyong-tubig ang mga sinaunang tirahan ng mga tao, gayundin sa ibang mga likas na yaman kagaya halimbawa ng mga hayop para sa pangangaso at matabang lupa para sa pagsasaka.^[88] Gayunpaman, kayang baguhin ng mga modernong tao ang kanilang kapaligiran sa pamamagitan ng teknolohiya, patubig, pagpaplano ng mga lungsod, paggawa sa mga gusali, deporestasyon, at desertipikasyon.^[89] Palaging nasa peligro ang mga tirahan ng tao dahil sa mga likas na sakuna kagaya ng bagyo, lindol, o pagguho ng lupa.^[90] Madalas na ginagawa ng mga tao ang mga tirahan para sa mga kadahilanan ng depensa, pagpapahinga, pagpapakita ng yaman, pagpapalawak ng makakain, estetika, at pagpapalago ng kaalaman.^[91]

Isa ang mga tao sa mga espesyeng kayang mamuhay sa iba't-ibang anyo ng kapaligiran, kahit na isa rin sila sa mga pinakapalaging nasa peligro dahil sa kanilang mahinang kakayahan upang mamuhay sa ilan sa mga pinakadelikadong kapaligiran para sa buhay.^[92] Sa kasalukuyan, may taong naninirahan sa walong bioheograpikal na rehiyon ng Daigdig, bagamat limitado lamang ang pananatili nila sa Antartika at kumokonti tuwing taglamig doon. Nakapagtatag ang mga tao sa natitirang pitong rehiyon ng mga bansa, kagaya ng Pilipinas sa rehiyong Indomalaya, Hapon sa rehiyong Paleartiko, Timog Aprika sa rehiyong Aprotropikal, Estados Unidos sa rehiyong Neartiko, Australya sa rehiyong Austrolasya, at Brasil sa rehiyong Neotropikal.

Nakarating ang mga tao simula noong nakaraang siglo sa kailaliman ng dagat gayundin sa labas ng Daigdig. Gayunpaman, nananatiling limitado ang paninirahan at pananatili ng mga tao sa mga ganitong klase ng lugar.^[93] Narating din ng mga tao ang Buwan at nakapagpadala na rin sila ng mga sasakyang pangkalawakan patungo sa iba't-ibang bahagi ng Sistemang Solar. Simula noong 2000, tuloy-tuloy na may tao sa Pandaigdigang Estasyong Pangkalawakan (ISS) sa labas ng Daigdig.^[94]

Sa pamamagitan ng mga kagamitan at pananamit, nagawa ng mga tao na mamuhay sa iba't-ibang klase ng kapaligiran.^[92] Dahil dito, itinuturing ang mga tao bilang mga espesyeng kosmopolitano dahil nakikita sila sa saanmang bahagi ng mundo.^[95] Gayunpaman, hindi pantay-pantay ang densidad ng mga tao sa bawat lugar;^[92] karamihan sa kanila ay nakatira sa kontinente ng Asya.^[96]

Kumakatawan sa 96% ng kabuuang biomasa ng mga mamalya sa mundo ang mga tao at ang kanilang domestikadong hayop, at tanging nasa 4% lamang ang ibang mga mamalya.^[97]

Tinatayang nasa 1–15 milyong katao ang naninirahan sa mundo nang matuklasan ang agrikultura noong bandang 10000 BKP.^[98] Nasa 50–60 milyong katao ang naninirahan sa pinagsamang Silangan at Kanlurang Imperyong Romano noong ikaapat na siglo KP.^[99] Nangalahati ang populasyon ng mga tao dahil sa salot na bubonik na unang naitala noong ikaanim na siglo, at pumatay sa tinatayang 75–200 milyong katao sa Eurasya at Hilagang Aprika pa lamang.^[100] Tinatayang umabot nang isang bilyon ang populasyon ng mga tao pagsapit ng 1800, at mabilis na umangat sa mga sumunod siglo: dalawang bilyon noong 1930, tatlong bilyon noong 1960, apat noong 1975, lima noong 1987, anim noong 1999,^[101] pito noong 2011, at walo noong 2022.^[102] Inabot ng dalawang milyong taon bago umabot ang dami ng tao sa isang bilyon, at tanging 207 taon para umabot sa pito.^[103] Tinatayang nasa 60 milyong tonelada ang kabuuang biomasa ng lahat ng mga tao noong 2018, o sampung beses na mas marami kesa sa lahat ng mga hindi domestikadong mamalya.^[97]

Noong 2018, tinatayang nasa 4.2 bilyong katao ang nakatira sa mga urbanisadong lugar, o 55% ng kabuuang populasyon, mula sa 751 milyon noong 1950. Nasa 82% ng populasyon ng Hilagang Amerika ang nakatira sa mga urbanisadong lugar, ang pinakamataas sa mga kontinente, na malapit na sinundan ng 81% ng Timog Amerika. Samantala, 90% ng rural na populasyon ng tao ay nakatira sa Asya at Aprika.^[104]

Biolohiya

Anatomiya at pisyolohiya

Maituturing na magkapareho halos ang mga pangunahing bahagi ng katawan ng tao kumpara sa ibang mga hayop. Ang ayos ng ngipin nila ay kapareho ng ibang mga miyembro ng orden na Catarrhini na kanilang kinabibilangan. Gayunpaman, mas maliit ang kanilang mga ngipin at mas maiksi ang kanilang ngala-ngala kumpara sa ibang mga primado. Sila lamang ang tanging primado na may kaliitan ang pangil. Siksik ang kanilang ngipin, kung saan agad na napupunan ang mga espasyo sa pagitan ng ngipin lalo na sa mga bata. Unti-unting nawawala sa mga tao ang kanilang bagang-bait, at may ilang tao na wala na'ng ganito pagkapanganak.^[105]

Tulad ng mga chimpanzee, may buntot ang mga tao, bagamat hindi na ito malinaw na nakikita sa labas at wala na ring gamit.^[106] Meron din silang apendiks, nababanat na balikat, daliring nakakahawak, at hinlalaking naigagalaw sa ibang daliri (opposable thumb).^[107] Dahil sa paglalakad nang nakatayo, mala-balires ang kanilang dibdib kumpara sa ibang mga bakulaw na hugis imbudo.^[108] Bukod sa laki ng utak at ang paglalakad gamit dalawang paa, nag-iiba ang mga tao mula sa chimpanzee sa kanilang pang-amoy, pandinig, at mga protina sa pangtunaw ng pagkain.^[109] Bagamat maikukumpara ang kapal ng buhok ng mga tao sa ibang mga bakulaw, napakaliit lamang ang mga ito at halos di makita.^[110] Tinatayang may dalawang milyong glandula ng pawis ang mga tao, na nakakalat sa malaking bahagi ng katawan di tulad ng ibang mga primado na kaunti lamang ang glandula at makikita sa paa at kamay.^[111]

Tinatayang nasa 1.71 m (5.6 ft) ang karaniwang tangkad ng taong lalaki na nasa hustong edad, at 1.59 m (5.2 ft) naman sa mga taong babae.^[112] Maaari magsimula sa kalagitnaan ng buhay ng tao ang pagpandak, bagamat nagiging normal ito pagsapit ng katandaan.^[113] Tumatangkad ang mga tao sa paglipas ng panahon bilang resulta ng maayos na nutrisyon, kalusugan, at pamumuhay.^[114] Tinatayang nasa 77 kg (170 lb) ang karaniwang bigat ng taong lalaki at 59 kg (130 lb) naman sa mga taong babae.^[115] Nakadepende ang bigat at tangkad sa henetika at kapaligiran kung saan lumaki ang isang tao.^[116]

Mas mabilis at mas tumpak maghagis ang mga tao kesa sa ibang mga hayop.^[117] Isa rin sila sa mga pinakamagagaling na tumakbo nang malayuan kumpara sa ibang mga hayop, bagamat mabagal sila sa mga maiikling distansiya.^[118] Dahil sa matinding pagpapawis at manipis na buhok sa katawan kaya nagagawang maiwasan ng mga tao na mapagod agad dahil sa init.^[119] Kumpara sa ibang mga bakulaw, mas malalakas ang puso ng mga tao at mas malaki ang kanilang aorta.^[120]^[121]

Henetika

Ang karyotipo ng tao, na nagpapakita sa 22 autosoma at ang kromosomang pangkasarian para sa babae (XX) at lalaki (XY).

Tulad ng maraming buhay na nilalang, kabilang ang mga tao sa Eukaryota. Taglay ng bawat somatikong selula nila ang dalawang grupo ng tigda-23 kromosoma mula sa tatay at nanay. Samantala, taglay lang ng gameta ang isang grupo ng mga kromosoma na resulta ng pinagsamang pares ng magulang. Sa 23 kromosomang ito, 22 sa mga ito ang autosoma at isang pares ng kromosomang pangkasarian. Tulad ng maraming mamalya, ginagamit ng mga tao ang isang sistema ng pantukoy sa kalalabasang kasarian ng anak, kung saan babae kung XX ang pares ng kromosomang pangkasarian, o lalaki kung XY naman.^[122] Nakakaapekto ang namanang hene at kapaligiran ng tao sa magiging hitsurang pisikal nito, gayundin ang pisyolohiya, pag-iisip, at tiyansa na makakuha ng ilang partikular na sakit. Gayunpaman, hindi pa rin lubos na nauunawaan ng mga siyentipiko ang relasyon nito sa katangian ng indibiduwal na tao.^[123]^[124]

Bagamat walang dalawang tao ang siyento porsiyentong magkatulad ng henetika, kahit maging mga kambal na nagmula sa iisang sigoto,^[125] aabot pa rin nang 99.5% hanggang 99.9% na magkatulad sa henetika ang bawat dalawang tao.^[126] Ibig sabihin, isa sila sa mga hayop na may pinakamagkatulad na henetika sa isa't-isa, lalo na sa mga kapwa bakulaw.^[127] Dahil dito, ipinagpapalagay ng mga siyentipiko na may naganap na sobra-sobrang pagkonti ng mga tao noong huling bahagi ng Panahong Pleistoseno bandang 100,000 taon ang nakalipas.^[128]^[129] Patuloy pa rin nakakaapekto ang likas na pagpili sa mga tao, partikular na ang pagpiling direksiyonal, na makikita sa kanilang henoma sa nakalipas na 15,000 taon.^[130]

Unang nasekuwensiya ang henoma ng tao noong 2001,^[131] at pagsapit ng 2020, daan-daang libong henoma ng tao na ang nasekuwensiya.^[132] Noong 2012, kinumpara ng International HapMap Project ang henoma ng 1,184 na indibiduwal mula sa 11 populasyon at nakapagtukoy ng 1.6 milyong single-nucleotide polymorphism.^[133] Pinakamaraming pribadong baryasyon sa henetika ang mga populasyon sa Aprika. Bagamat nakikita rin sa Aprika ang mga karaniwang baryasyon sa henetika na makikita rin sa ibang mga kontinente, meron ding mga pribadong baryasyon ang ibang mga kontinente lalo na sa Oseaniya at Kaamerikahan.^[134] Ayon sa mga pagtatayang ginawa noong 2010, nasa 22,000 hene ang meron sa mga tao.^[135] Sa pamamagitan ng pagkumpara sa mitokondriang DNA na tanging ipinapasa lang ng nanay, ipinagpapalagay ng mga henetista na tinatayang namuhay noong 90,000 hanggang 200,000 taon ang nakalipas ang pinakahuling karaniwang ninunong babae ng lahat ng mga buhay na tao ngayon, ang tinatawag na Mitochondrial Eve.^[136]

Buhay

Nagaganap ang reproduksiyon ng tao sa loob ng katawan sa pamamagitan ng seksuwal na pagtatalik, bagamat posible rin itong matulungan sa pamamagitan ng teknolohiya.^[137] Karaniwang umaabot nang 38 linggo ang pagbubuntis, bagamat maaaring umabot pa nang hanggang 37 araw bago ito iluwal.^[138] Madedebelop ang bilig ng tao sa unang walong linggo sa sinapupunan, at pagsapit ng ikasiyam, tinatawag na itong fetus.^[139] Maaaring magsimula nang mas maaga ang panganganak o di kaya'y manganak nang sesaryan kung kailanganin.^[140] Sa mga mauunlad na bansa, tipikal na tumitimbang ang mga bagong panganak na sanggol nang 3–4 kg (6.6–8.8 lb) at may laki na 47–53 cm (19–21 in).^[141] Gayunpaman, maaaring mas mababa kesa sa mga sukat na ito ang timbang ng mga sanggol na ipinanganak sa mga papaunlad na bansa, na nagpapataas sa mortalidad ng mga sanggol sa mga bansang ito.^[142]

Kumpara sa ibang mga espesye, delikado ang panganganak sa mga tao kung saan mas mataas ang tiyansa ng komplikasyon at kamatayan.^[143] Mas sakto ang ulo ng sanggol sa bewang kumpara sa ibang mga primado, na nagpapasakit sa panganganak na maaaring umabot nang 24 oras. Ang sitwasyong ito, na tinatawag na problema sa panganganak, ay madalas na iniuugnay sa presyur ng ebolusyon dahil sa paglalakad nang nakatayo at paglaki ng utak, ngunit hindi pa ito lubos na naiintindihan ng mga siyentipiko magpahanggang ngayon.^[144] Gumanda ang tiyansa ng maayos na panganganak pagsapit ng ika-20 siglo sa mga mauunlad na bansa sa tulong ng teknolohiya. Gayunpaman, nananatili pa ring delikado sa nanay ang panganganak, kung saan tinatayang 100 beses na mas mataas ang tiyansang mamatay ang babae sa mga papaunlad na bansa dahil dito.^[145]

Parehong inaalagaan ng tatay at nanay ang sanggol pagkapanganak, kumpara sa ibang mga primado na nanay madalas ang nag-aalaga.^[146] Walang muwang pagkapanganak, lumalaki ang mga tao sa mga susunod na taon hanggang sa ika-15 hanggang ika-17 taon kung saan mararating nila ang pagkahinog ng kanilang seksuwalidad.^[147] Madalas na hinahati sa mga yugtong aabot nang tatlo hanggang labindalawa ang buhay ng isang tao. Tipikal na yugto ang mga sumusunod: sanggol, pagkabata, kabaguntauhan, hustong edad, at katandaan.^[148] Nakadepende sa kultura ang haba ng bawat yugtong ito ngunit pinakakaraniwan ang yugto kung saan nagaganap ang mabilis na paglaki sa kasagsagan ng kabaguntauhan.^[149] Natatapos ang regla sa mga babaeng tao pagsapit nila ng 50 taon banda.^[150] Ayon sa hinuhang lola, pinagpapalagay ng mga siyentipiko na mas nagtatagumpay ang reproduksiyon ng mga babaeng tao dahil mas nakakatuon sila sa pangangalaga sa kanilang mga anak, at gayundin sa magiging mga apo nila, kesa manganak pa rin sila sa katandaan.^[151]

Nakadepende sa dalawang salik ang haba ng buhay ng isang tao: henetika at pamumuhay.^[152] Dahil sa samu't saring dahilan, mas mahaba ang buhay ng mga babae kesa sa mga lalaking tao.^[153] Noong 2018, tinatayang nasa 74.9 na taon ang inaasahang buhay ng isang babaeng tao kumpara sa 70.4 na taon sa mga lalaki sa buong mundo.^[154]^[155] Gayunpaman, nagkakaiba ang haba na ito depende sa lugar, madalas dahil sa gaano kaunlad ito. Halimbawa, sa Hong Kong, nasa 87.6 na taon ang inaasahang buhay ng mga babae doon at 81.8 taon naman sa mga lalaki. Sa kabilang banda, sa Republika ng Gitnang Aprika, 55.0 taon lamang ang inaasahang buhay ng mga babae at 50.6 naman sa mga lalaki.^[156]^[157] Sa pangkalahatan, tumatanda nang tumatanda ang edad ng populasyon ng mga mauunlad na bansa, kung saan nasa 40 ang karaniwang edad ng mga tao roon. Sa mga papaunlad na bansa naman, nasa 15 hanggang 20 taon lamang ito. Sa bawat limang Europeo, isa sa kanila ay nasa lagpas 60 taon ang edad. Ikumpara ito sa mga Aprikano, kung saan tanging isa sa dalawampung tao roon ang nasa lagpas 60 taon ang edad.^[158] Noong 2012, tinatayang nasa 316,600 tao ang may edad na lagpas 100 taon (mga sentenaryo) sa buong mundo.^[159]

Sanggol	Pagkabata	Kabaguntauhan	Hustong edad	Katandaan

Pagkain

Mga omniboro ang mga tao, kayang kumain ng parehong karne at halaman.^[160] Iba-iba ang diyeta ng mga tao, mula sa pagiging vegan hanggang sa pagiging karniboro. Sa ilang mga kaso, humahantong sa kakulangan sa nutrisyon ang mga restriksiyon sa mga kinakain; gayunpaman, sa pangkalahatan, balanse ang pagkain ng mga tao mula sa iba't-ibang mga kultura.^[161] Nakakabit sa kultura ang pagkain ng mga tao at humantong kalaunan sa pag-usbong ng agham pampagkain.^[162]

Bago ang pag-usbong ng agrikultura, pawang mga nangangalap at nangangaso ang mga tao para sa kanilang kakainin.^[162] Madalas na kumokolekta sila ng mga nakapirmeng makakain tulad ng mga halaman, prutas, at mga lamang-dagat sa dalampasigan, at nangangaso ng mga hayop na dapat hulihin muna bago makain.^[163] Ipinagpapalagay ng mga siyentipiko na natuklasan at nagamit na ng mga tao ang apoy sa pagluto sa kanilang kakainin simula pa noong panahon ng mga Homo erectus.^[164] Nagsimula naman ang domestikasyon ng mga tao sa mga halaman bandang 11,700 taon ang nakalipas,^[165] na kalauna'y humantong sa agrikultura at nagpasimula sa Rebolusyong Neolitiko.^[166] Ang pagbabagong ito ay ipinagpapalagay na nagpabago din sa biolohiya ng tao; halimbawa, dahil sa gatas at keso kaya nagawang matunaw sa tiyan ng mga tao ang laktasa, bagamat hindi lahat ng populasyon ng tao ay kayang gawin ito magpahanggang ngayon.^[167] Nakadepende sa lugar, panahon, at kultura ang mga pagkaing madalas kainin ng mga tao, gayundin sa kung paano ito hinahanda.^[168]

Sa pangkalahatan, maaaring magtagal nang walong linggo ang tao nang walang kinakain, depende sa taba ng katawan.^[169] Gayunpaman, aabot lamang ng tatlo hanggang apat na araw ang tao nang walang iniinom na tubig, pinakamahaba na ang isang linggo.^[170] Noong 2020, tinatayang nasa siyam na milyong katao ang namamatay araw-araw sa gutom mismo o dahil dito.^[171] Isa ang malnutrisyon sa mga pinakakaraniwang dahilan ng pagkasakit ng mga bata sa mundo.^[172] Hindi pantay-pantay ang pagkakaroon ng pagkain sa bawat lugar, at problema sa ilang mga lugar ang labis na katabaan, na maaaring humantong sa mga komplikasyon sa katawan at pagtaas ng mortalidad sa mga mauunlad at ilang papaunlad na bansa. Tinatayang nasa lagpas isang bilyong tao ang labis na mataba sa buong mundo.^[173] Sa Estados Unidos, 35% ng populasyon ang kinokonsiderang labis na mataba, kaya inilalarawan ito bilang isang epidemya.^[174] Resulta ang katabaan ng pagkain ng sobra-sobrang kalori kesa sa nasusunog ng katawan, na tipikal sa mga diyeta na mas nangangailangan ng enerhiya.^[173]

Pagkakaibang biolohikal

Nagkakaiba ang mga tao sa kanilang katangian kagaya ng tangkad, uri ng dugo, hugis ng mukha at korte ng bungo, kulay ng balat at buhok, at maging mga namamanang sakit.^[175] Karaniwan na umaabot nang 1.4–1.9 m (4.6–6.2 ft) ang kanilang tangkad, na nakadepende sa kasarian, pinanggalingan, at henetika. Nakadepende rin ang timbang sa henetika gayundin sa pamumuhay at pagkain.^[176]

May ebidensiya na nagpapatunay na nagbabago ang henetika ng mga tao depende sa kapaligiran nito. Halimbawa, dahil kasama sa karaniwang pagkain ng ilang grupo ng mga tao ang mga pagkaing gawa sa gatas ng baka, nagawang umayon ang kanilang katawan upang matunaw ang laktasa, na hindi kaya ng maraming tao.^[177] Madalas ring may sickle cell anemia ang mga taong nakatira sa lugar kung saan talamak ang malaria.^[178] Nadebelop ng mga populasyon ang mga pagbabagong kinakailangan sa paglipas ng panahon bunsod ng kanilang paninirahan sa isang partikular na lugar, kagaya halimbawa ng mas malalakas na baga para sa mga taong nakatira sa mga matataas na lugar at sa pagsisid sa ilalim ng dagat nang mas matagal tulad ng mga Badjao sa katimugang Pilipinas.^[179]^[180]

Taglay ng pamilyang ito ng mga tao mula sa Timog Aprika ang ibat-ibang kulay ng mga balat ng tao.

Itim ang pinakakaraniwang kulay ng buhok ng mga tao, bagamat meron ding mga buhok na kulay kayumanggi, olandes, o pula.^[181] Nakadepende sa dami ng melanin ang kulay ng buhok, na kalaunan ay kumokonti na nagiging dahilan ng pagputi nito. Samantala, maaaring maging maitim hanggang maputi ang kutis ng balat ng tao, at sa ilang mga kaso tulad ng mga taong anak-araw, sobrang puti. Tipikal na nakadepende sa dami ng nakukuhang UV sa balat ang magiging kulay nito, kaya sa mga rehiyon sa o malapit sa ekwador makikita ang karamihan sa mga taong maitim ang balat.^[182] Pinaniniwalaang panangga laban sa sinag ng Araw ang pagkaitim ng balat ng mga tao sa mga rehiyong ito.^[183] Samantala, sa mga rehiyong hindi masyadong naaarawan, puti ang balat ng mga tao rito upang mapanatili ang bitamina D na nagmumula sa sinag ng Araw.^[184] Kayang umitim ang balat ng mga tao bilang tugon sa radyasyong UV kung kailanganin.^[185]

Napakaliit lang ang pagkakaiba ng mga tao sa isa't-isa; karamihan sa mga pagkakaiba ay hanggang sa indibiduwal lamang.^[186] Walang hangganan halos ang mga pagkakaibang ito,^[187] at ayon sa mga datos sa henetika, mapaanuman ang gamiting basehan sa paggugrupo, ang tindi ng pagkakaiba ng dalawang tao mula sa parehong grupo ay walang pinagkaiba halos sa pagkakaiba ng dalawang tao mula sa magkaibang grupo.^[188] Hindi magkakaugnay sa isa't-isa ang mga maiitim na tao mula sa Aprika, Australia, at Timog Asya.^[182]

Ayon din sa mga pananaliksik sa henetika, pinakamayabong ang henetika ng mga tao mula sa Aprika, na mabilis na kumokonti habang palayo sa naturang kontinente,^[189] marahil dahil sa resulta ng pagkonti ng mga populasyon sa mga lugar na pinuntahan nila.^[190] Nahaluan ang mga taong lumabas sa kontinente ng mga hene ng ibang mga espesye ng tao, kagaya ng mga Neandertal at Denisovan, bagamat maaari ring nahaluan ang mga tao sa Aprika ng mga ito.^[134]^[191] Ayon din sa mga kamakailang pag-aaral, taglay ng mga tao sa Aprika, lalo na sa Kanlurang Aprika, ang mga hene na wala sa mga taong nasa labas ng kontinente. Pinaniniwalaan na nagmula ito sa isang hindi pa tukoy na laos na espesye ng mga tao sa Aprika na unang humiwalay sa mga Homo sapiens bago pa ang mga Neandertal.^[134]

Gonokorista ang mga tao; ibig sabihin, may dalawang kasarian sila.^[192] Pinakamatindi ang pagkakaiba ng mga tao base sa kanilang kasarian; bagamat nasa 0.5% lamang na magkaiba ang dalawang tao ng parehong kasarian, aabot nang 2% ang pagkakaiba ng dalawang tao ng magkaibang kasarian.^[193] Tipikal na mas mabigat ang mga lalaking tao nang 15% at 15 cm (5.9 in) na mas matangkad kesa sa mga babaeng tao. 40–50% na mas malakas ang itaas na bahagi ng katawan at 20–30% na mas malakas ang mababang bahagi ng mga lalaki kesa mga babae dahil sa dami ng mga hibla ng masel nila.^[194] Samantala, karaniwang mas marami ang nakaimbak na taba sa katawan ang mga babae kesa sa mga lalaki, mas makikinis ang balat dahil sa pangangailangan ng bitamina D tuwing nagdadalang-tao at nagpapasuso.^[195] Dahil sa pagkakaiba sa kromosoma, may ilang kondisyon na tanging nakakaapekto sa lalaki o sa babae.^[196] Mas malalim nang isang oktaba ang boses ng mga lalaki kesa sa mga babae.^[197] Mas mahaba ang buhay ng mga babae sa halos lahat ng panig ng mundo.^[198] May mga intersex din na tao, na nagtataglay ng parehong panlalaki at pambabaeng ari, ngunit bihira lamang ito.^[199]

Sikolohiya

Isa ang utak ng tao sa mga pinakamahahalagang bahagi ng katawan nito. Ito ang pangunahing organo ng gitnang sistemang nerbiyos, at kumokontrol sa periperong sistemang nerbiyos. Bukod sa pagkontrol sa mga "mabababang" gawaing kusang (otomatiko) ginagawa kagaya ng paghinga at pagtunaw ng pagkain, ito rin ang may kontrol sa mga "matataas" na gawain tulad ng pag-iisip, pagdadahilan, at pagbabasal.^[200] Ang mga ito ang kumakatawan sa isip, na siyang pinag-aaralan sa larangan ng sikolohiya.

May mga ilang katangian na bagamat hindi partikular na natatangi sa mga tao, ay nagtatangi sa mga tao mula sa ibang mga hayop.^[201] Maaaring sila lamang ang mga hayop na kayang magsagawa ng alaalang episodiko at makapag-isip labas sa kasalukuyan (mental time travel).^[202] Kahit ikumpara sa ibang mga nakikihalubilong hayop, napakarami ng mga ekspresyon sa mukha na kayang gawin ng mga tao.^[203] Sila lamang ang natatanging hayop sa kasalukuyan na kayang umiyak dahil sa emosyon.^[204] Isa sila sa mga hayop na kayang makilala ang kanilang sarili sa harap ng salamin.^[205] Mas malalaki ang kanilang kortesang prepontal, ang rehiyon ng utak na may kontrol sa kognisyon, kumpara sa ibang mga primado, kaya naman itinuturing sila bilang isa sa, kundi ang pinakamatatalinong hayop.^[206]^[207] Gayunpaman, kasalukuyang pinagdedebatehan kung sila nga lang ba talaga ang mga hayop na pasok sa kahulugan ng teorya ng isip.^[208]^[209]

Tulog at panaginip

Kadalasan, diurnal ang mga tao; ibig sabihin, aktibo sila tuwing araw at natutulog tuwing gabi. Natutulog ang mga batang tao nang siyam hanggang sampung oras, at pito hanggang siyam na oras naman sa mga matatanda. Gayunpaman, hindi ito madalas nasusunod, na nagiging dahilan ng pagkapuyat na nakakaapekto sa katawan tulad ng pagkaantok, pagod, at agresyon.^[210]

Nananaginip ang mga tao tuwing natutulog, kung saan nakakaranas sila ng mga imaheng nakikita at mga tunog na naririnig dahil sa pagiging aktibo ng mga pons sa yugtong REM ng pagtulog. Iba-iba ng mga panagbawatp, mula sa ilang segundo lamang hanggang tatlumpung minuto.^[211] Nagkakaroon ng tatlo hanggang limang panaginip ang mga tao kada gabi, pinakamarami na ang pito. Bagamat malilimutan agad ang mga panaginip pagkagising, mas mataas ang tiyansang maaalala ito ng indibiduwal kung nagising siya sa kalagitnaan ng yugtong REM (naalimpungatan). Hindi nakokontrol ng mga nananaginip ang kanilang mga panaginip, maliban sa kaso ng mga namamalayang panaginip, kung saan alam ng indibiduwal na nananaginip siya at nakokontrol ang mga pangyayari nito.^[212]

Kamalayan at pag-iisip

Sa pinakasimpleng paliwanag, kamalayan ang pagkamulat o kaalaman sa pag-iral ng sarili sa loob at labas.^[213] Bagamat sentro sa napakaraming debate at pag-aaral sa pilosopiya at agham, nananatili pa rin itong enigmatiko at hindi lubos na maintindihan.^[214] Tanging nagkakasundo lamang ang mga eksperto sa ideya ng kamalayan bilang tunay na umiiral.^[215] Tipikal itong hinahanay kasama ng isip bilang bahagi nito o ang mismong esensiya nito. Binigyang kahulugan ito sa kasaysayan bilang isang anyo ng introspeksiyon, pansariling kaisipan, imahinasyon, at pagkukusa.^[216] Ngayon, sinasama rin ang karanasan, pakiramdam, at pananaw sa mga ito. Maaari may mga antas ang kamalayan, o di kaya'y ibang anyo nito na nagkakaiba sa isa't isa.^[217] Kognisyon naman ang tawag sa pagkalap at pag-unawa sa kaalaman sa pamamagitan ng sentido ng katawan.^[218] Ang bawat tao ay may pansariling pananaw sa buhay bunsod ng kani-kanilang magkakaibang karanasan na resulta ng pagproseso ng utak ng tao sa mga impormasyong nagmula sa mga ito.^[219]

Motibasyon at damdamin

Hindi pa lubos na naiintindihan ang motibasyon sa mga tao. Ayon sa modelo ng hirarkiya ng pangangailangan, ang pangangailangan ng isang tao ay pakomplikado nang pakomplikado habang natutugunan ang mga pangunahing pangangailangan nito tulad ng pagkain at pamamahay.^[220] Ayon sa pilosopiya, motibasyon ang pagpokus o pag-alis sa mga layunin na nangangailangan ng direktang aksyon mula sa indibiduwal. Ilan sa mga salik nito ang insentibo at kagustuhan, gayundin sa pagpilit na magawa ang mga gustong gawin o mangyari.^[221]

Mga estadong biolohikal ang mga damdamin na nagmumula sa sistemang nerbiyos dahil sa mga neuropisyolohiyang pagbabago bunsod ng mga iniisip, pakiramdam, ugali, at antas ng pagkasaya o pagkalugmok.^[222]^[223] Madalas silang nauugnay sa sumpong, timpi, pagkatao, katayuan, pagkamalikhain, at motibasyon.^[224] Malaki ang gampanin ng damdamin sa ugali ng tao at sa abilidad nitong matuto.^[225] Maaaring humantong sa pagtaliwas sa lipunan o krimen ang pagsunod nang lubos sa mga nadadama;^[226] ayon sa mga pag-aaral, mas mababa ang katalinuhang pandamdamin (EQ) ng mga kriminal kesa sa normal.^[227]

Nagkakaiba ang mga damdamin kung kaaya-aya ba ito, tulad ng ligaya, interes, o pagkakuntento, at kung hindi, tulad ng lungkot, pagkabalisa, galit, at dalamhati.^[228] Sentro sa mga debate ang saklaw ng saya, na isang kondisyon kung saan nararanasan ng tao ang mga bagay na positibo para sa kanya,^[229] bagamat may mga kamakailang pag-aaral na nagsasabing nakakamit din ito kahit na may mga malulungkot na pangyayari sa buhay kung titingnan ito ng indibiduwal bilang kailangan.^[230]

Seksuwalidad at pag-ibig

Sa mga tao, seksuwalidad ang pinagsamang pakiramdam na biolohikal, erotiko, pisikal, emosyonal, panlipunan, at espirituwal. Wala itong tiyak na kahulugan. Sa biolohikal at pisikal na pananaw, tumutukoy ang seksuwalidad sa reproduksiyon ng tao, kabilang na ang siklo ng pagtugon nito. Bukod dito, nakakaapekto at naaapektuhan din ng seksuwalidad ang iba't-ibang aspeto ng buhay tulad ng etika, moralidad, at relihiyon.^[231] Libog, kilala rin sa tawag na libido, ang mental na estado sa simula ng pagnanasang seksuwal. Ayon sa mga pag-aaral, mas gustong makipagtalik at magsalsal ng mga lalaking tao kesa sa mga babae.^[232]

Walang tiyak na oryentasyong seksuwal ang lahat ng tao,^[233] bagamat malaking bahagi ng populasyon nila ay maituturing na heteroseksuwal (nagkakagusto sa kabilang kasarian). Hindi natatangi sa mga tao ang homoseksuwalidad (nagkakagusto sa parehong kasarian) dahil nagaganap din ito sa ibang mga hayop. Gayunpaman, tanging tao at tupa lamang ang nagpapakita ng eksklusibong homoseksuwalidad (nagkakagusto lamang sa parehong kasarian). Suportado ng malaking ebidensiya sa pananaliksik ang biolohikal na dahilan ng oryentasyong seksuwal; ayon sa mga pag-aaral, walang pinagkaiba sa dami ng mga homoseksuwal ang mga lipunang walang problema sa homoseksuwalidad sa mga lipunang may problema rito.^[234] Iminumungkahi ng mga pananaliksik sa neurosiyensiya at henetika na biolohikal din ang ugat ng iba pang salik ng seksuwalidad.^[235]

Madalas na binibigyan ng kahulugan ang pag-ibig o pagmamahal bilang isang pakiramdam ng matinding atraksyon o emosyonal na kaugnayan. Maaari itong impersonal (pagmamahal sa isang bagay o konsepto) o interpersonal (pagmamahal sa kapwa tao).^[236] Naglalabas ng dopamina, noradrenalina, serotonin, at iba pang kemikal na nauugnay sa kasiyahan ang utak kung inlab ang isang tao, na nagreresulta sa kilig, pagbilis ng tibok ng puso, at kawalan ng ganang kumain o matulog.^[237]

Kultura

Isa sa mga itinuturong dahilan ng dominasyon ng mga tao sa biospera ay ang natatanging nilang kakayahang intelektuwal.^[238] Maliban sa mga kamag-anak nitong hominid na wala na, sila lamang ang mga hayop na kayang magturo ng mga pangkalahatang impormasyon,^[239] gumawa at ilarawan ang mga komplikadong konsepto,^[240] magsagawa ng pisikang katutubo upang makagawa ng mga kagamitan,^[241] o magluto ng pagkain.^[242] Mahalaga sa mga lipunan ng tao ang pagpasa ng impormasyon sa pamamagitan ng pagturo at pagtuto.^[243] Bukod sa mga ito, natatangi ang mga tao sa kanilang abilidad na makapagsimula ng apoy,^[244] pagbigkas ng mga ponema,^[245] at matuto sa pamamagitan ng pakikinig.^[246]

Wika

Bagamat maraming espesye ang kayang magsagawa ng komunikasyon, natatangi sa mga tao ang wika, na itinuturing bilang isa sa mga pangunahing katangian ng tao.^[247] Di tulad ng mga limitadong sistema ng komunikasyon ng ibang mga hayop, malaya ang mga wika ng tao, kung saan maaaring magkaroon ng sandamakmak na kahulugan mula sa limitadong simbolong magagawa.^[248] Isa ang mga tao sa apat na espesye ng hayop na tukoy na kayang umalis sa kasalukuyan upang maglarawan ng isang bagay na wala sa paligid ng usapan.^[105]

Natatangi ang mga wika sa ibang mga anyo ng komunikasyon dahil ito ay malaya sa modalidad; magreresulta pa rin sa parehong kahulugan mapaanuman ang midyum ng pagsasagawa nito, tulad ng tunog para sa pagsasalita, paningin para sa mga sistema ng pagsulat at wikang nakasenyas, o nararamdaman tulad ng braille.^[249] Mahalaga ang mga wika sa mga lipunan ng tao dahil nagbibigay ito ng pagkakakilanlan.^[250] Tinatayang nasa anim na libong wika ang kasalukuyang meron sa mundo, kabilang na ang mga wikang nakasenyas, at libo-libong wika na hindi na ginagamit.^[251]

Sining

Maraming anyo ang sining ng mga tao, kabilang na ang nakikita, panitikan, at tinatanghal. Kabilang sa mga nakikitang sining ang pagpinta, paglilok, pelikula, fashion design, at arkitektura. Samantala, saklaw ng panitikan ang pagsulat ng sanaysay, tula, at drama. Tinatanghal na sining naman ang mga sining na ginaganapan, tulad ng teatro, musika, at sayaw. Madalas na pinagsasama ng mga tao ang mga ito upang makagawa ng bagong sining, kagaya ng bidyong pangmusika, larong bidyo, paghahain ng pagkain, at medisina.^[252] Bukod sa pagbibigay ng libangan at kaalaman, ginagamit rin ang mga sining sa mga kadahilanang pampolitika.^[253]

Isa sa mga pangunahing katangian ng mga tao ang sining, at may mga ebidensiyang nakalap na nag-uugnay sa pagkamalikhain at wika.^[254] Tinatayang nagsasagawa na ang mga Homo erectus ng sining 300,000 taon bago umusbong ang mga anatomikal na modernong tao, ayon sa mga nakalap na ebidensiya mula sa mga guhit sa mga kabibe sa Java.^[255] Samantala, tinatayang ginawa 75,000 taon ang nakalipas ang mga pinakamatatandang ebidensiya ng sining na iniuugnay sa mga Homo sapiens, mga alahas at pagguhit sa mga dingding sa mga kuweba sa Timog Aprika.^[256] Maraming mga hinuha ukol sa bakit natutong magsagawa ng mga tao ng sining, mula sa pagtulong sa paglutas ng mga problema, maimpluwensiyahan ang ibang mga tao, kooperasyon at kontribusyon ng bawat kasapi ng grupo, at maging paraan upang makahanap ng pares.^[257] Maaaring naging isang kalamangan ang paggamit ng imahinasyon dahil sining gayundin ng lohika sa ebolusyon ng mga sinaunang tao.^[254]

Ayon sa kasalukuyang ebidensiya, mas naunang magsagawa ang mga tao ng musika kesa sa mga guhit sa dingding ng kuweba, at isinasagawa ito ng lahat ng mga kultura ng mundo sa kasalukuyan. Maraming dyanra ng musika at etnikong musika ang nabuo sa paglipas ng panahon, kung saan nauugnay ang kakayahang ito ng mga tao sa mga mas komplikadong pag-uugali nila.^[258] Nakita sa mga pag-aaral na tumutugon ang utak ng mga tao sa musika sa pamamagitan ng pagsabay sa ritmo at kumpas, kagaya ng paggalaw ng paa kasabay ng musika.^[259] Nakikita rin sa lahat ng mga kultura ang sayaw, na maaaring nagmula bilang isang anyo ng komunikasyon ng mga sinaunang tao.^[260]

Di tulad ng pagsasalita, hindi natural sa mga tao ang pagbabasa at pagsusulat, at kailangan muna nila itong matutunan bago magamit nang maayos.^[261] Gayunpaman, nagsimula pa rin ang panitikan bago pa man umusbong ang mga pinakaunang wika; may mga ebidensiya ng 30,000 taon na mga guhit sa kuweba na nagpapakita ng mga eksena ng isang kuwento.^[262] Isa sa mga pinakamatatandang nakasulat na panitikan ang Epiko ni Gilgamesh, na isinulat 4,000 taon ang nakalipas sa Babilonya.^[263] Bukod sa pagpasa ng kaalaman, maaaring nagamit ang kathang-isip sa pamamagitan ng mga kuwento bilang anyo ng komunikasyon at paraan upang makakuha rin ng pares.^[264] Maaari ring ginamit ang pagkukuwento bilang anyo ng kooperasyon at pagturo ng mga mahahalagang aralin.^[262]

Teknolohiya

Ginamit ng mga sinaunang tao ang mga kagamitang yari sa bato simula noong bandang 2.5 milyong taon ang nakaraan. Isa ang abilidad ng mga tao na gumawa at gumamit ng mga kagamitan sa mga itinuturing na pangunahing katangian nila, at isang napakalaking kalamangan sa ebolusyon kumpara sa ibang mga hayop. Nagsimula maging komplikado at sopistikado ang mga kagamitan ng mga tao bandang 1.8 milyong taon ang nakaraan, at pagsapit ng bandang isang milyong taon ang nakaraan, nagawa nilang makontrol ang apoy. Nagsimula namang magkahiwalay na naimbento ang gulong at mga sasakyang may gulong sa iba't-ibang panig ng mundo pagsapit ng ikaapat na milenyo BKP. Naging posible dahil sa mga komplikadong kagamitang ito na makapag-ani ng mga pagkain ang mga tao at makapagpaamo ng mga hayop, na kalauna'y naging hudyat ng pagsisimula ng Rebolusyong Neolitiko.

Sa rehiyon ng Tsina unang nagawa ang mga papel, palimbagan, pulbura, aguhon, at iba pa. Dahil sa mga pag-abante ng teknolohiya sa pagluti kaya naging posible ang pagpapanday sa tanso, bronse, bakal, at kalaunan asero, isang mahalagang sangkap sa mga modernong kagamitan tulad ng riles, skyscraper, at iba pa. Isa ito sa mga nagpasimula sa Rebolusyong Industriyal, na nagpabago sa buhay ng mga tao dahil sa pagbilis ng produksiyon dahil sa mga makina. Mabilis na umaabante ang teknolohiya sa modernong panahon, kung saan nakita sa loob ng ika-20 siglo ang mga imbensiyon ng mga mahahalagang kagamitan tulad ng kompyuter, internet, kuryente, penisilin, semikonduktor, kotse, radyo, telebisyon, at iba pa.

Relihiyon at espirituwalidad

Agham at pilosopiya

Lipunan

Kasarian

Kamag-anakan

Etnisidad

Pamahalaan at politika

Kalakalan at ekonomiya

Karahasan

Tingnan din

Talababa

↑ Ang populasyon at densidad ng populasyon ng mundo ayon sa pinakahuling tala noong 2022 mula sa pinagsamang estadistika ng CIA World Factbook at ng United Nations World Population Prospects.^[85]^[86]
↑ Mga lungsod na may lagpas 10 milyong katao noong 2018.^[87]

Sanggunian

↑ Blust, Robert; Trussel, Stephen; Smith, Alexander; Forkel, Robert. "*Cau person, human being". Austronesian Comparative Dictionary Online (sa wikang Ingles). Nakuha noong 24 Hunyo 2025.
↑ Roman Jr,, Guillermo Q. (2010). "TAO: Being and Becoming Human" [TAO: Pagiging at Magiging Tao]. The Normal Lights (sa wikang Ingles). 5 (1). Philippine Normal University. doi:10.56278/tnl.v5i1.61. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 26 Hunyo 2025. Nakuha noong 24 Hunyo 2025.{{cite journal}}: CS1 maint: extra punctuation (link)
↑ "Concept of Personhood" [Konsepto ng Pagkatao]. University of Missouri School of Medicine (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Marso 2021.
↑ Spamer EE (29 Enero 1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758" [Alamin ang Sarili: Responsableng Agham at ang Lektotipo ng Homo sapiens Linnaeus, 1758]. Proceedings of the Academy of Natural Sciences (sa wikang Ingles). 149 (1): 109–114. JSTOR 4065043.
↑ "Homo". Dictionary.com (sa wikang Ingles). Random House. 23 Setyembre 2008. Inarkibo mula sa orihinal noong 27 Setyembre 2008.
↑ Barras, Colin (11 Enero 2016). "We don't know which species should be classed as 'human'" [Hindi natin alam kung ano-anong mga espesye ang dapat ituring bilang 'tao']. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Agosto 2021.
↑ Tuttle RH (4 Oktubre 2018). "Hominoidea: conceptual history" [Hominoidea: kasaysayan ng konsepto]. Sa Trevathan W, Cartmill M, Dufour D, Larsen C (mga pat.). International Encyclopedia of Biological Anthropology [Pandaigdigang Ensiklopedya ng Antropolohiyang Biolohikal] (sa wikang Ingles). New Jersey, United States: John Wiley & Sons, Inc. pp. 1–2. doi:10.1002/9781118584538.ieba0246. ISBN 978-1-118-58442-2. S2CID 240125199.
↑ Goodman M, Tagle DA, Fitch DH, Bailey W, Czelusniak J, Koop BF, atbp. (Marso 1990). "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids" [Ebolusyon ng mga primado sa antas ng DNA at klasipikasyon ng mga hominoid]. Journal of Molecular Evolution (sa wikang Ingles). 30 (3): 260–266. Bibcode:1990JMolE..30..260G. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087. S2CID 2112935.
↑ Ruvolo M (Marso 1997). "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets" [Piloheniyang molekular sa mga hominoid: mga hinuha mula sa iba't-ibang mga data set ng sekuwensiya ng DNA]. Molecular Biology and Evolution (sa wikang Ingles). 14 (3): 248–265. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761. PMID 9066793.
↑ MacAndrew A. "Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes" [Pagsasama ng dalawang sinaunang kromosoma ang Kromosoma 2 ng Tao]. Evolution Pages (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 9 Agosto 2011.
↑ McNulty, Kieran P. (2016). "Hominin Taxonomy and Phylogeny: What's In A Name?" [Taksonomiya at Piloheniya ng Hominin: Anong Meron sa Pangalan?]. Nature Education Knowledge (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Enero 2016.
↑ Strait DS (Setyembre 2010). "The Evolutionary History of the Australopiths" [Ang Kasaysayan ng Ebolusyon ng mga Australopiteko]. Evolution: Education and Outreach (sa wikang Ingles). 3 (3): 341–352. doi:10.1007/s12052-010-0249-6. ISSN 1936-6434. S2CID 31979188.
↑ Dunsworth HM (Setyembre 2010). "Origin of the Genus Homo" [Pinagmulan ng Henus na Homo]. Evolution: Education and Outreach (sa wikang Ingles). 3 (3): 353–366. doi:10.1007/s12052-010-0247-8. ISSN 1936-6434. S2CID 43116946.
↑ Kimbel WH, Villmoare B (Hulyo 2016). "From Australopithecus to Homo: the transition that wasn't" [Mula Australopithecus patungong Homo: ang transisyon na hindi]. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences (sa wikang Ingles). 371 (1698): 20150248. doi:10.1098/rstb.2015.0248. PMC 4920303. PMID 27298460. S2CID 20267830.
↑ Villmoare B, Kimbel WH, Seyoum C, Campisano CJ, DiMaggio EN, Rowan J, atbp. (Marso 2015). "Paleoanthropology. Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia" [Paleoantropolohiya. Mga unang Homo noong 2.8 Ma mula sa Ledi-Guraru, Afar, Etopiya]. Science (sa wikang Ingles). 347 (6228): 1352–1355. Bibcode:2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410.
↑ Püschel, Hans P.; Bertrand, Ornella C.; O’Reilly, Joseph E.; Bobe, René; Püschel, Thomas A. (Hunyo 2021). "Divergence-time estimates for hominins provide insight into encephalization and body mass trends in human evolution" [Nagbigay-linaw ang mga pagtataya sa paghihiwalay ng mga hominin sa trend ng ensepalisasyon at masa ng katawan sa ebolusyon ng tao]. Nature Ecology & Evolution (sa wikang Ingles). 5 (6): 808–819. Bibcode:2021NatEE...5..808P. doi:10.1038/s41559-021-01431-1. hdl:20.500.11820/35151870-c7b5-477e-aca8-2c75c8382002. PMID 33795855. S2CID 232764044.
↑ Wood, Bernard (28 Hunyo 2011). "Did early Homo migrate "out of" or "in to" Africa?" [Lumipat ba "patungo" o "papuntang" Aprika ang mga unang Homo?]. Proceedings of the National Academy of Sciences (sa wikang Ingles). 108 (26): 10375–10376. Bibcode:2011PNAS..10810375W. doi:10.1073/pnas.1107724108. ISSN 0027-8424. PMC 3127876. PMID 21677194.
↑ Villmoare B, Kimbel WH, Seyoum C, Campisano CJ, DiMaggio EN, Rowan J, atbp. (Marso 2015). "Paleoanthropology. Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia" [Paleoantropolohiya. Mga unang Homo noong 2.8 Ma mula sa Ledi-Guraru, Afar, Etopiya]. Science (sa wikang Ingles). 347 (6228): 1352–1355. Bibcode:2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410.
↑ Zhu Z, Dennell R, Huang W, Wu Y, Qiu S, Yang S, atbp. (Hulyo 2018). "Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago" [Okupasyon ng mga hominin sa Talampas ng Loess sa Tsina simula noong 2.1 milyong taon ang nakaraan]. Nature (sa wikang Ingles). 559 (7715): 608–612. Bibcode:2018Natur.559..608Z. doi:10.1038/s41586-018-0299-4. PMID 29995848. S2CID 49670311.
↑ Hublin JJ, Ben-Ncer A, Bailey SE, Freidline SE, Neubauer S, Skinner MM, atbp. (Hunyo 2017). "New fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the pan-African origin of Homo sapiens" [Mga bagong posil mula sa Jebel Irhoud, Moroko at ang pan-Aprikanomg pinagmulan ng Homo sapiens] (PDF). Nature (sa wikang Ingles). 546 (7657): 289–292. Bibcode:2017Natur.546..289H. doi:10.1038/nature22336. hdl:1887/74734. PMID 28593953. S2CID 256771372. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 8 Enero 2020.
↑ Stringer C (Hunyo 2003). "Human evolution: Out of Ethiopia" [Ebolusyon ng tao: Paglabas sa Etiopiya]. Nature (sa wikang Ingles). 423 (6941): 692–693, 695. Bibcode:2003Natur.423..692S. doi:10.1038/423692a. PMID 12802315. S2CID 26693109.
↑ Marean, Curtis; atbp. (2007). "Early human use of marine resources and pigment in South Africa during the Middle Pleistocene" [Paggamit ng mga unang tao sa yamang-tubig at tinta sa Timog Aprika noong kalagitnaan ng Pleistoseno] (PDF). Nature (sa wikang Ingles). 449 (7164): 905–908. Bibcode:2007Natur.449..905M. doi:10.1038/nature06204. PMID 17943129. S2CID 4387442. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 25 Mayo 2023.
↑ Wilkins, Jayne; Schoville, Benjamin J. (Hunyo 2024). "Did climate change make Homo sapiens innovative, and if yes, how? Debated perspectives on the African Pleistocene record" [Naging inobatibo ba ang mga Homo sapiens dahil sa pagbabago ng klima, at kung oo, paano? Mga pinagdedebatehan na pananaw sa mga nakatala sa Pleistoseno sa Aprika]. Quaternary Science Advances (sa wikang Ingles). 14: 100179. Bibcode:2024QSAdv..1400179W. doi:10.1016/j.qsa.2024.100179.
↑ Posth C, Renaud G, Mittnik A, Drucker DG, Rougier H, Cupillard C, atbp. (Marso 2016). "Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe" [Iminumungkahi ng mga Henomang Mitokondrial noong Pleistoseno na may Iisang Pangunahing Pagkalat ng mga hindi Aprikano at may Pagpalit ng Populasyon noong Huling Bahagi ng Panahong Yelo sa Europa] (PDF). Current Biology (sa wikang Ingles). 26 (6): 827–833. Bibcode:2016CBio...26..827P. doi:10.1016/j.cub.2016.01.037. hdl:2440/114930. PMID 26853362. S2CID 140098861. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 12 Marso 2025.
↑ Karmin M, Saag L, Vicente M, Wilson Sayres MA, J?rve M, Talas UG, atbp. (Abril 2015). "A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture" [Naganap kasabay ng pandaigdigang pagbabago sa kultura ang isang kamakailang pagkonti sa dibersidad ng kromosoma Y]. Genome Research (sa wikang Ingles). 25 (4): 459–466. doi:10.1101/gr.186684.114. PMC 4381518. PMID 25770088.
↑ Clarkson C, Jacobs Z, Marwick B, Fullagar R, Wallis L, Smith M, atbp. (Hulyo 2017). "Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago" [Okupasyon ng mga tao sa hilagang Australia bandang 65,000 taon ang nakaraan]. Nature (sa wikang Ingles). 547 (7663): 306–310. Bibcode:2017Natur.547..306C. doi:10.1038/nature22968. hdl:2440/107043. PMID 28726833. S2CID 205257212. Inarkibo mula sa orihinal noong 15 Agosto 2024.
↑ Appenzeller T (Mayo 2012). "Human migrations: Eastern odyssey" [Mga migrasyon ng tao: Paglalakbay pasilangan]. Nature (sa wikang Ingles). 485 (7396): 24–26. Bibcode:2012Natur.485...24A. doi:10.1038/485024a. PMID 22552074.
↑ Noonan JP (Mayo 2010). "Neanderthal genomics and the evolution of modern humans" [Henomika ng mga Neandertal at ang ebolusyon ng modernong tao]. Genome Research (sa wikang 3n). 20 (5): 547–553. doi:10.1101/gr.076000.108. PMC 2860157. PMID 20439435.{{cite journal}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
↑ Reich D, Green RE, Kircher M, Krause J, Patterson N, Durand EY, atbp. (Disyembre 2010). "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia" [Kasaysayang panghenetika ng isang sinaunang grupo ng mga hominin mula sa Kuweba ng Denisova sa Siberia]. Nature (sa wikang Ingles). 468 (7327): 1053–1060. Bibcode:2010Natur.468.1053R. doi:10.1038/nature09710. hdl:10230/25596. PMC 4306417. PMID 21179161.
↑ Boyd R, Silk JB (2003). How Humans Evolved [Paano Umusbong ang mga Tao] (sa wikang Ingles). New York: Norton. ISBN 978-0-393-97854-4.
↑ Scarre, Chris (2018). "The world transformed: from foragers and farmers to states and empires" [Ang nabagong mundo: mula nangangalap at nagsasaka hanggang sa estado at imperyo]. Sa Scarre, Chris (pat.). The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies [Ang Nakaraan ng Tao: Prehistorya ng Mundo at ang Pag-usbong ng mga Lipunan ng Tao] (sa wikang Ingles) (ika-4 (na) edisyon). London: Thames & Hudson. pp. 174–197. ISBN 978-0-500-29335-5.
↑ Colledge S, Conolly J, Dobney K, Manning K, Shennan S (2013). Origins and Spread of Domestic Animals in Southwest Asia and Europe [Mga Pinagmulan at Pagkalat ng mga Domestikadong Hayop sa Timog-kanlurang Asya at Europa] (sa wikang Ingles). Left Coast. pp. 13–17. ISBN 978-1-61132-324-5.
↑ Scanes CG (Enero 2018). "The Neolithic Revolution, Animal Domestication, and Early Forms of Animal Agriculture" [Ang Rebolusyong Neolitiko, Domestikasyon ng Hayop, at mga Sinaunang Anyo ng Agrikulturang Panghayop]. Sa Scanes CG, Toukhsati SR (mga pat.). Animals and Human Society [Mga Hayop at Lipunan ng Tao] (sa wikang Ingles). Elsevier. pp. 103–131. doi:10.1016/B978-0-12-805247-1.00006-X. ISBN 978-0-12-805247-1.
↑ Lu H, Zhang J, Liu KB, Wu N, Li Y, Zhou K, atbp. (Mayo 2009). "Earliest domestication of common millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago" [Nausog sa 10,000 taon ang nakaraan ang pinakamaagang domestikasyon ng karaniwang dawa (Panicum miliaceum) sa Silangang Asya]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 106 (18): 7367–7372. Bibcode:2009PNAS..106.7367L. doi:10.1073/pnas.0900158106. PMC 2678631. PMID 19383791.
↑ Spielvogel J (1 Enero 2014). Western Civilization [Kanluraning Sibilisasyon] (sa wikang Ingles). Cengage. ISBN 978-1-285-98299-1.
↑ Garfinkle, Steven J. (2013). "Ancient Near Eastern City-States" [Mga Sinaunang Lungsod-estado sa Malapit na Silangan]. Sa Peter Fibiger Bang; Walter Scheidel (mga pat.). The Oxford Handbook of the State in the Ancient Near East and Mediterranean [Ang Handbook ng Oxford sa Estado ng Sinaunang Malapit na Silangan at Mediteraneo] (sa wikang Ingles). Oxford Academic. pp. 94–119. doi:10.1093/oxfordhb/9780195188318.013.0004. ISBN 978-0-19-518831-8.
↑ Woods C (28 Pebrero 2020). "The Emergence of Cuneiform Writing" [Ang Pag-usbong ng Pagsusulat sa Kuneiporme]. Sa Hasselbach-Andee R (pat.). A Companion to Ancient Near Eastern Languages [Gabay sa mga Sinaunang Wika ng Malapit na Silangan] (sa wikang Ingles) (ika-1 (na) edisyon). Wiley. pp. 27–46. doi:10.1002/9781119193814.ch2. ISBN 978-1-119-19329-6. S2CID 216180781.
↑ Robinson A (Oktubre 2015). "Ancient civilization: Cracking the Indus script" [Sinaunang sibilisasyon: Paglutas sa sulat Indus]. Nature (sa wikang Ingles). 526 (7574): 499–501. Bibcode:2015Natur.526..499R. doi:10.1038/526499a. PMID 26490603. S2CID 4458743.
↑ Crawford H (2013). "Trade in the Sumerian world" [Kalakalan sa mundo ng Sumer]. The Sumerian World [Ang mundo ng Sumer] (sa wikang Ingles). Routledge. pp. 447–461. ISBN 978-1-136-21911-5.
↑ "Sacred City of Caral-Supe" [Sagradong Lungsod ng Caral-Supe]. UNESCO World Heritage Centre (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 23 Mayo 2024. Nakuha noong 27 Mayo 2024.
↑ Edwards JF (2003). "Building the Great Pyramid: Probable Construction Methods Employed at Giza" [Pagtayo sa Dakilang Piramide: Mga Posibleng Paraan ng Konstruksiyon na Isinagawa sa Giza]. Technology and Culture (sa wikang Ingles). 44 (2): 340–354. doi:10.1353/tech.2003.0063. ISSN 0040-165X. JSTOR 25148110. S2CID 109998651.
↑ Voosen P (Agosto 2018). "New geological age comes under fire" [Pinuna ng marami ang bagong panahong heolohikal]. Science (sa wikang Ingles). 361 (6402): 537–538. Bibcode:2018Sci...361..537V. doi:10.1126/science.361.6402.537. PMID 30093579. S2CID 51954326.
↑ Keightley DN (1999). "The Shang: China's first historical dynasty" [Ang Shang: unang makasaysayang dinastiya ng Tsina]. Sa Loewe M, Shaughnessy EL (mga pat.). The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 BC [Ang Kasaysayan ng Cambridge sa Sinaunang Tsina: Mula sa mga Pinagmulan ng Sibilisasyon hanggang 221 BKP] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. pp. 232–291. ISBN 978-0-521-47030-8.
↑ Saggs HW (2000). Babylonians [Mga taga-Babilonya] (sa wikang Ingles). University of California Press. p. 7. ISBN 978-0-520-20222-1.
↑ Drake BL (1 Hunyo 2012). "The influence of climatic change on the Late Bronze Age Collapse and the Greek Dark Ages" [Ang impluwensiya ng pagbabago ng klima sa Pagbagsak sa huling bahagi ng Panahong Bronse at ang Madilim na Panahon ng Gresya]. Journal of Archaeological Science (sa wikang Ingles). 39 (6): 1862–1870. Bibcode:2012JArSc..39.1862D. doi:10.1016/j.jas.2012.01.029.
↑ Wells PS (2011). "The Iron Age" [Ang Panahon ng Bakal]. Sa Milisauskas S (pat.). European Prehistory [Prehistoryang Europeo]. Interdisciplinary Contributions to Archaeology (sa wikang Ingles). New York: Springer. pp. 405–460. doi:10.1007/978-1-4419-6633-9_11. ISBN 978-1-4419-6633-9.
↑ Hughes-Warrington M (2018). "Sense and non-sense in Ancient Greek histories" [Katuturan at kawalang katuturan sa mga kasaysayan ng Sinaunang Gresya]. History as Wonder: Beginning with Historiography [Kasaysayan bilang Wonder: Simula sa Historiograpiya] (sa wikang Ingles). Reyno Unido: Taylor & Francis. ISBN 978-0-429-76315-1.
↑ Beard M (2 Oktubre 2015). "Why ancient Rome matters to the modern world" [Bakit mahalaga sa modernong mundo ang sinaunang Roma]. The Guardian (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Abril 2021.
↑ Vidergar AB (11 Hunyo 2015). "Stanford scholar debunks long-held beliefs about economic growth in ancient Greece" [Pinabulaanan ng iskolar ng Stanford ang mga matagal na'ng paniniwala tungkol sa paglago ng ekonomiya sa sinaunang Gresya] (sa wikang Ingles). Stanford University. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Abril 2021.
↑ Milbrath S (Marso 2017). "The Role of Solar Observations in Developing the Preclassic Maya Calendar" [Ang Gampanin ng mga Obserbasyong Solar sa Pagdebelop sa Preklasikong Kalendaryonf Maya]. Latin American Antiquity (sa wikang Ingles). 28 (1): 88–104. doi:10.1017/laq.2016.4. ISSN 1045-6635. S2CID 164417025.
↑ Benoist A, Charbonnier J, Gajda I (2016). "Investigating the eastern edge of the kingdom of Aksum: architecture and pottery from Wakarida" [Pag-imbestiga sa silangang sulok ng kaharian ng Aksum: arkitektura at pamamalayok mula sa Wakarida]. Proceedings of the Seminar for Arabian Studies (sa wikang Ingles). 46: 25–40. ISSN 0308-8421. JSTOR 45163415.
↑ Farazmand A (1 Enero 1998). "Administration of the Persian Achaemenid world-state empire: implications for modern public administration" [Administrasyon ng pandaigdigang imperyong estado ng Achaemenid sa Persia: mga implikasyon para sa modernong pampublikong administrasyon]. International Journal of Public Administration (sa wikang Ingles). 21 (1): 25–86. doi:10.1080/01900699808525297. ISSN 0190-0692.
↑ Ingalls DH (1976). "Kālidāsa and the Attitudes of the Golden Age" [Kālidāsa at ang Kaugalian ng Ginintuang Panahon]. Journal of the American Oriental Society (sa wikang Ingles). 96 (1): 15–26. doi:10.2307/599886. ISSN 0003-0279. JSTOR 599886.
↑ Xie J (2020). "Pillars of Heaven: The Symbolic Function of Column and Bracket Sets in the Han Dynasty" [Mga Haligi ng Langit: Ang Simbolikong Silbi ng Hanay at Bracket Set sa Dinastiyang Han]. Architectural History (sa wikang Ingles). 63: 1–36. doi:10.1017/arh.2020.1. ISSN 0066-622X. S2CID 229716130.
↑ Marx W, Haunschild R, Bornmann L (2018). "Climate and the Decline and Fall of the Western Roman Empire: A Bibliometric View on an Interdisciplinary Approach to Answer a Most Classic Historical Question" [Klima at ang Paghina at Pagbagsak ng Kanlurang Imperyong Romano: Pananaw sa Bibliometriya ukol sa Interdisiplinaryong Pagtingin para Masagot ang Pinakaklasikal na Tanong sa Kasaysayan]. Climate (sa wikang Ingles). 6 (4): 90. Bibcode:2018Clim....6...90M. doi:10.3390/cli6040090.
↑ Renima A, Tiliouine H, Estes RJ (2016). "The Islamic Golden Age: A Story of the Triumph of the Islamic Civilization" [Ang Ginintuang Panahon ng Islam: Kuwento ng Tagumpay ng Sibilisasyong Islam]. Sa Tiliouine H, Estes RJ (mga pat.). The State of Social Progress of Islamic Societies [Ang Estado ng mga Progreso sa Lipunan ng mga Lipunang Islam]. International Handbooks of Quality-of-Life (sa wikang Ingles). Springer International Publishing. pp. 25–52. doi:10.1007/978-3-319-24774-8_2. ISBN 978-3-319-24774-8.
↑ Asbridge T (2012). "Introduction: The world of the crusades" [Panimula: Ang mundo ng mga krusada]. The Crusades: The War for the Holy Land [Mga Krusada: Ang Digmaan para sa Banal na Lupain] (sa wikang Ingles). Simon and Schuster. ISBN 978-1-84983-770-5.
↑ Adam King (2002). "Mississippian Period" [Panahong Mississippi]. New Georgia Encyclopedia. Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Agosto 2009.
↑ May T (2013). The Mongol Conquests in World History [Ang Pananakop ng mga Mongol sa Kasaysayan ng Mundo] (sa wikang Ingles). Reaktion Books. p. 7. ISBN 978-1-86189-971-2.
↑ Canós-Donnay S (25 Pebrero 2019). "The Empire of Mali" [Ang Imperyo ng Mali]. Oxford Research Encyclopedia of African History (sa wikang Ingles). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.266. ISBN 978-0-19-027773-4. Inarkibo mula sa orihinal noong 20 Oktubre 2021.
↑ Canela SA, Graves MW. "The Tongan Maritime Expansion: A Case in the Evolutionary Ecology of Social Complexity" [Ang Pagpapalawak ng Tonga sa Karagatan: Kaso sa Ebolusyonal na Ekolohiya ng Pagkakomplikado ng Lipunan]. Asian Perspectives (sa wikang Ingles). 37 (2): 135–164.
↑ Conrad G, Demarest AA (1984). Religion and Empire: The Dynamics of Aztec and Inca Expansionism [Relihiyon at Imperyo: Ang Dinamika ng Pagpapalawak ng Aztec at Inca] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. p. 2. ISBN 0-521-31896-3.
↑ Kafadar C (1 Enero 1994). "Ottomans and Europe" [Mga Ottoman at Europa]. Sa Brady T, Oberman T, Tracy JD (mga pat.). Handbook of European History 1400–1600: Late Middle Ages, Renaissance and Reformation [Handbook ng Kasaysayan ng Europa 1400–1600: Huling Gitnang Kapanahunan, Renasimiyento, at Repormasyon] (sa wikang Ingles). Brill. pp. 589–635. doi:10.1163/9789004391659_019. ISBN 978-90-04-39165-9. Inarkibo mula sa orihinal noong 2 Mayo 2022.
↑ Goree R (19 Nobyembre 2020). "The Culture of Travel in Edo-Period Japan" [Ang Kultura ng Paglalakbay sa Hapón noong Panahong Edo]. Oxford Research Encyclopedia of Asian History (sa wikang Ingles). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277727.013.72. ISBN 978-0-19-027772-7. Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Agosto 2021.
↑ Mosca MW (2010). "China's Last Empire: The Great Qing" [Ang Huling Imperyo ng Tsina: Ang Dakilang Qing]. Pacific Affairs (sa wikang Ingles). 83. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Marso 2022.
↑ Suyanta S, Ikhlas S (19 Hulyo 2016). "Islamic Education at Mughal Kingdom in India (1526–1857)" [Edukasyong Islam sa Kaharian ng Mughal sa India (1526–1857)]. Al-Ta Lim Journal (sa wikang Ingles). 23 (2): 128–138. doi:10.15548/jt.v23i2.228. ISSN 2355-7893. Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Abril 2022.
↑ Kirkpatrick R (2002). The European Renaissance, 1400–1600 [Ang Renasimiyento sa Europa: 1400–1600] (sa wikang Ingles). Routledge. p. 1. ISBN 978-1-317-88646-4. OCLC 893909816. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Hulyo 2022.
↑ Arnold D (2002). The Age of Discovery, 1400–1600 [Ang Panahon ng Pagtuklas, 1400–1600] (sa wikang Ingles) (ika-2 (na) edisyon). Routledge. pp. xi. ISBN 978-1-136-47968-7. OCLC 859536800. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Hulyo 2022.
↑ Dixon EJ (Enero 2001). "Human colonization of the Americas: timing, technology and process" [Kolonisasyon ng mga Tao sa Kaamerikahan: tayming, teknolohiya, at proseso]. Quaternary Science Reviews (sa wikang Ingles). 20 (1–3): 277–299. Bibcode:2001QSRv...20..277J. doi:10.1016/S0277-3791(00)00116-5.
↑ Keehnen, Floris W. M.; Mol, Angus A. A. (2020). "The roots of the Columbian Exchange: an entanglement and network approach to early Caribbean encounter transactions" [Ang mga ugat ng Palitang Kolumbiyano: paghahawi at sala-salabat na pagtingin sa mga unang transaksyon sa pagkikita sa Caribbean]. Journal of Island and Coastal Archaeology (sa wikang Ingles). 16 (2–4): 261–289. doi:10.1080/15564894.2020.1775729. PMC 8452148. PMID 34557059.
↑ Lovejoy PE (1989). "The Impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A Review of the Literature" [Ang Epekto sa Aprika ng Palitan ng Alipin sa Atlantiko: Rebyu sa Literatura]. The Journal of African History (sa wikang Ingles). 30 (3): 365–394. doi:10.1017/S0021853700024439. ISSN 0021-8537. JSTOR 182914. S2CID 161321949. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Marso 2022.
↑ Cave AA (2008). "Genocide in the Americas" [Henosidyo sa Kaamerikahan]. Sa Stone D (pat.). The Historiography of Genocide [Historiograpiya ng Henosidyo] (sa wikang Ingles). London: Palgrave Macmillan UK. pp. 273–295. doi:10.1057/9780230297784_11. ISBN 978-0-230-29778-4.
↑ Delisle RG (Setyembre 2014). "Can a revolution hide another one? Charles Darwin and the Scientific Revolution" [Maaari bang makapagtago ng rebolusyon sa isa pang rebolusyon? Si Charles Darwin at ang Rebolusyong Makaagham]. Endeavour (sa wikang Ingles). 38 (3–4): 157–158. doi:10.1016/j.endeavour.2014.10.001. PMID 25457642.
↑ "Sister Revolutions: American Revolutions on Two Continents" [Magkapatid na Rebolusyon: Ang Rebolusyong Amerikano sa Dalawang Kontinente]. US National Park Services (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 27 Mayo 2024.
↑ O'Rourke KH (Marso 2006). "The worldwide economic impact of the French Revolutionary and Napoleonic Wars, 1793–1815" [Ang pandaigdigang epekto sa ekonomiya ng Rebolusyong Pranses at ang mga Digmaang Napoleoniko, 1793–1815]. Journal of Global History (sa wikang Ingles). 1 (1): 123–149. doi:10.1017/S1740022806000076. ISSN 1740-0228. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Hulyo 2022.
↑ Zimmerman AF (Nobyembre 1931). "Spain and Its Colonies, 1808–1820" [Espanya at ang mga Kolonya nuto, 1808–1820]. The Hispanic American Historical Review (sa wikang Ingles). 11 (4): 439–463. doi:10.2307/2506251. JSTOR 2506251. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Marso 2022.
↑ David S (2011). "British History in depth: Slavery and the 'Scramble for Africa'" [Malalimang pagtalakay sa Kasaysayan ng Britanya: Pang-aalipin at ang 'Agawan para sa Aprika']. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Marso 2022.
↑ Raudzens G (2004). "The Australian Frontier Wars, 1788–1838" [Ang mga Digmaan sa Hangganan ng Australya, 1788–1838]. The Journal of Military History (sa wikang Ingles). 68 (3): 957–959. doi:10.1353/jmh.2004.0138. ISSN 1543-7795. S2CID 162259092.
↑ Palan R (14 Enero 2010). "International Financial Centers: The British-Empire, City-States and Commercially Oriented Politics" [Mga Pandaigdigang Sentrong Pampinansiyal: Ang Imperyong Britaniko, mga Lungsod-estado, at Politikang Nakatuon sa Komersyo]. Theoretical Inquiries in Law (sa wikang Ingles). 11 (1). doi:10.2202/1565-3404.1239. ISSN 1565-3404. S2CID 56216309. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Agosto 2021.
↑ Clark CM (2012). "Polarization of Europe, 1887–1907" [Polarisasyon ng Europa, 1887–1907]. The sleepwalkers : how Europe went to war in 1914 [Naglalakad nang tulog: paano nauwi sa digmaan ang Europa noong 1914] (sa wikang Ingles). London: Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9942-6. OCLC 794136314. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Hulyo 2022.
↑ Dahl, Robert (1989). Democracy and Its Critics [Demokrasya at ang mga Kritiko Nito] (sa wikang Ingles). Yale UP. pp. 239–240. ISBN 0-300-15355-4.
↑ Plous S (Mayo 1993). "The Nuclear Arms Race: Prisoner's Dilemma or Perceptual Dilemma?" [Ang Karera sa Sandatang Nukleyar: Dilema ng Preso o Pananaw?]. Journal of Peace Research (sa wikang Ingles). 30 (2): 163–179. doi:10.1177/0022343393030002004. ISSN 0022-3433. S2CID 5482851. Inarkibo mula sa orihinal noong 21 Pebrero 2022.
↑ McDougall WA (Mayo 1985). "Sputnik, the space race, and the Cold War" [Sputnik, ang karera sa kalawakan, at ang Digmaang Malamig]. Bulletin of the Atomic Scientists (sa wikang Ingles). 41 (5): 20–25. Bibcode:1985BuAtS..41e..20M. doi:10.1080/00963402.1985.11455962. ISSN 0096-3402.
↑ Sachs JD (Abril 2017). "Globalization – In the Name of Which Freedom?" [Globalisasyon – Sa Ngalan ng Anong Kalayaan?]. Humanistic Management Journal (sa wikang Ingles). 1 (2): 237–252. doi:10.1007/s41463-017-0019-5. ISSN 2366-603X. S2CID 133030709.
↑ "World" [Mundo]. The World Factbook (sa wikang Ingles). CIA. 17 Mayo 2016. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Enero 2021.
↑ "World Population Prospects: The 2017 Revision" [World Population Prospects l: Rebisyon noong 2017] (pdf) (sa wikang Ingles). United Nations. 2017. p. 2&17. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 26 Hunyo 2019.
↑ "The World's Cities in 2018" [Ang mga Lungsod ng Mundo noong 2018] (pdf). United Nations (sa wikang Ingles). Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 1 Nobyembre 2018.
↑ Rector RK (2016). The Early River Valley Civilizations [Ang mga Unang Sibilisasyon sa Lambak-ilog] (sa wikang Ingles) (ika-1 (na) edisyon). New York: Rosen Publishing. p. 10. ISBN 978-1-4994-6329-3. OCLC 953735302.
↑ "How People Modify the Environment" [Paano Binabago ng mga Tao ang Kapaligiran] (PDF) (sa wikang Ingles). Westerville City School District. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 25 Pebrero 2021.
↑ "Natural disasters and the urban poor" [Mga likas na sakuna at ang mga mahihirap sa urbanong lugar] (PDF) (sa wikang Ingles). World Bank. Oktubre 2003. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 9 Agosto 2017.
↑ Habitat UN (2013). The state of the world's cities 2012 / prosperity of cities [Ang katayuan ng mga lungsod ng mundo ng 2012 / kayamanan ng mga lungsod] (sa wikang Ingles). London: Routledge. pp. x. ISBN 978-1-135-01559-6. OCLC 889953315.
↑ ^92.0 ^92.1 ^92.2 Piantadosi CA (2003). The biology of human survival : life and death in extreme environments [Ang biolohiya ng pamamalagi ng tao: buhay at kamatayan sa mga peligrosong kapaligiran] (sa wikang Ingles). Oxford: Oxford University Press. pp. 2–3. ISBN 978-0-19-974807-5. OCLC 70215878.
↑ Heim BE (1990–1991). "Exploring the Last Frontiers for Mineral Resources: A Comparison of International Law Regarding the Deep Seabed, Outer Space, and Antarctica" [Pangangalugad sa mga Pinakahuling Pinagkukunan ng mga Yamang Mineral: Pagkukumpara sa Pandaigdigang Batas ukol sa Kalupaan sa Ilalim ng Dagat, Labas ng Daigdig, at Antartika]. Vanderbilt Journal of Transnational Law (sa wikang Ingles). 23: 819. Inarkibo mula sa orihinal noong 23 Hunyo 2021.
↑ Kraft R (11 Disyembre 2010). "JSC celebrates ten years of continuous human presence aboard the International Space Station" [Ipinagdidiriwang ng JSC ang sampung taon ng tuloy-tuloy na pananatili ng sangkatauhan sa Pandaigdigang Estasyong Pangkalawakan]. JSC Features (sa wikang Ingles). Johnson Space Center. Inarkibo mula sa orihinal noong 16 Pebrero 2012.
↑ O'Neil D. "Human Biological Adaptability; Overview" [Adaptibilidad ng Biolohiya ng Tao: Lagom] (sa wikang Ingles). Palomar College. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Marso 2013.
↑ Bunn SE, Arthington AH (Oktubre 2002). "Basic principles and ecological consequences of altered flow regimes for aquatic biodiversity" [Mga pangunahing prinsipyo at ekolohikal na kahihinatnan ng pagbabago sa daloy ng tubig sa biodibersidad ng karagatan]. Environmental Management (sa wikang Ingles). 30 (4): 492–507. Bibcode:2002EnMan..30..492B. doi:10.1007/s00267-002-2737-0. hdl:10072/6758. PMID 12481916. S2CID 25834286.
↑ ^97.0 ^97.1 Bar-On YM, Phillips R, Milo R (Hunyo 2018). "The biomass distribution on Earth" [Ang distribusyon ng biomasa sa Daigdig]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 115 (25): 6506–6511. Bibcode:2018PNAS..115.6506B. doi:10.1073/pnas.1711842115. PMC 6016768. PMID 29784790.
↑ Tellier LN (2009). Urban world history: an economic and geographical perspective [Kasaysayan ng urbanong mundo: pananaw sa ekonomiya at heograpiya] (sa wikang Ingles). Presses de l'Université du Québec. p. 26. ISBN 978-2-7605-1588-8.
↑ Harl KW (1998). "Population estimates of the Roman Empire" [Mga pagtataya sa populasyon ng Imperyong Romano] (sa wikang Ingles). Tulane.edu. Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Mayo 2016.
↑ Zietz BP, Dunkelberg H (Pebrero 2004). "The history of the plague and the research on the causative agent Yersinia pestis" [Ang kasaysayan ng salot at ang pananaliksik sa sanhi nito na Yersinia pestis]. International Journal of Hygiene and Environmental Health (sa wikang Ingles). 207 (2): 165–178. Bibcode:2004IJHEH.207..165Z. doi:10.1078/1438-4639-00259. PMC 7128933. PMID 15031959.
↑ "World's population reaches six billion" [Umabot na nang anim na bilyon ang populasyon ng mundo]. BBC News (sa wikang Ingles). 5 Agosto 1999. Inarkibo mula sa orihinal noong 15 Abril 2008.
↑ United Nations. "World population to reach 8 billion on 15 November 2022" [Aabot na sa walong bilyon ang populasyon ng mundo pagsapit ng ika-15 ng Nobyembre 2022]. United Nations (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 20 Enero 2023.
↑ "World Population to Hit Milestone With Birth of 7 Billionth Person" [Aabot sa Milestone ang Populasyon ng Mundo sa Kapanganakan ng Ikapitong Bilyong Tao]. PBS NewsHour (sa wikang Ingles). 27 Oktubre 2011. Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Setyembre 2017.
↑ "68% of the world population projected to live in urban areas by 2050, says UN" [68% ng populasyon ng mundo ang inaasahang titira sa mga urbanisadong lugar pagsapit ng 2050, sabi ng UN]. United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA) (sa wikang Ingles). 16 Mayo 2018. Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Marso 2021.
↑ ^105.0 ^105.1 Collins D (1976). The Human Revolution: From Ape to Artist [Ang Rebolusyon ng Tao: Mula Bakulaw Hanggang Artista] (sa wikang Ingles). Phaidon. p. 208. ISBN 978-0-7148-1676-0.
↑ Weisberger, Mindy (23 Marso 2024). "Why don't humans have tails? Scientists find answers in an unlikely place" [Bakit walang buntot ang mga tao? Nahanap ng mga siyentipiko ang sagot sa di-inaasahang lugar]. CNN (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Marso 2024.
↑ Marks JM (2001). Human Biodiversity: Genes, Race, and History [Biodibersidad ng mga Tao: Hene, Lahi, at Kasaysayan] (sa wikang Ingles). Transaction Publishers. p. 16. ISBN 978-0-202-36656-2.
↑ Gea, J (2008). "The Evolution of the Human Species: A Long Journey for the Respiratory System" [Ang Ebolusyon ng Espesye ng Tao: Ang Mahabang Paglalakbay para sa Sistema ng Paghinga]. Archivos de Bronconeumología (sa wikang Ingles). 44 (5): 263–270. doi:10.1016/S1579-2129(08)60042-7. PMID 18448018.
↑ O'Neil D. "Humans" [Mga Tao]. Primates (sa wikang Ingles). Palomar College. Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Enero 2013. Nakuha noong 6 Enero 2013.
↑ "How to be Human: The reason we are so scarily hairy" [Pagiging Tao: Ang dahilan bakit tayo ay masyadong mabuhok]. New Scientist (sa wikang Ingles). 2017. Inarkibo mula sa orihinal noong 25 Pebrero 2021.
↑ Kirchweger G (2 Pebrero 2001). "The Biology of Skin Color: Black and White" [Ang Biolohiya ng Kulay ng Balát: Itim at Puti]. Evolution: Library (sa wikang Ingles). PBS. Inarkibo mula sa orihinal noong 16 Pebrero 2013.
↑ Roser M; Appel C; Ritchie H (8 Oktubre 2013). "Human Height" [Tangkad ng Tao]. Our World in Data (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Enero 2021.
↑ "Senior Citizens Do Shrink – Just One of the Body Changes of Aging" [Pumapandak talaga ang mga Matatanda – Isa sa mga Pagbabago sa Katawan dahil sa Katandaan]. News (sa wikang Ingles). Senior Journal. Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Pebrero 2013.
↑ Bogin B, Rios L (Setyembre 2003). "Rapid morphological change in living humans: implications for modern human origins" [Mabilisang pagbabago sa morpolohiya ng mga nabubuhay na tao: mga implikasyon para sa pinagmulan ng modernong tao]. Comparative Biochemistry and Physiology. Part A, Molecular & Integrative Physiology (sa wikang Ingles). 136 (1): 71–84. doi:10.1016/S1095-6433(02)00294-5. PMID 14527631.
↑ Schlessingerman A (2003). "Mass Of An Adult" [Bigat ng Taong nasa Hustong Edad] (sa wikang Ingles). The Physics Factbook: An Encyclopedia of Scientific Essays. Inarkibo mula sa orihinal noong 1 Enero 2018.
↑ Adams JP, Murphy PG (Hulyo 2000). "Obesity in anaesthesia and intensive care" [Katabaan sa pangangalagang naka-anesthesia at matindihan]. British Journal of Anaesthesia (sa wikang Ingles). 85 (1): 91–108. doi:10.1093/bja/85.1.91. PMID 10927998.
↑ Lombardo MP, Deaner RO (Marso 2018). "Born to Throw: The Ecological Causes that Shaped the Evolution of Throwing In Humans" [Ipinanganak para Maghagis: Ang mga Ekolohikal na Dahilan na Humulma sa Ebolusyon ng Paghahagis ng mga Tao]. The Quarterly Review of Biology (sa wikang Ingles). 93 (1): 1–16. doi:10.1086/696721. ISSN 0033-5770. S2CID 90757192.
↑ Parker-Pope T (27 Oktubre 2009). "The Human Body Is Built for Distance" [Ginawa ang Katawan ng Tao para sa Distansiya]. The New York Times (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Nobyembre 2015.
↑ John B. "What is the role of sweating glands in balancing body temperature when running a marathon?" [Ano ang gampanin ng mga glandula ng pawis sa pagbabalanse sa temperatura ng katawan habang tumatakbo sa isang marathon?] (sa wikang Ingles). Livestrong.com. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Enero 2013.
↑ Ríos, L; Sleeper, M. M.; Danforth, M. D.; atbp. (2023). "The aorta in humans and African great apes, and cardiac output and metabolic levels in human evolution" [Ang aorta ng mga tao at mga dambuhalang bakulaw ng Aprika at ang nilalabas ng puso at antas ng metabolismo sa ebolusyon ng tao]. Scientific Reports (sa wikang Ingles). 13 (6841): 6841. Bibcode:2023NatSR..13.6841R. doi:10.1038/s41598-023-33675-1. hdl:10261/309357. PMC 10133235. PMID 37100851.
↑ Shave, R. E.; Lieberman, D. E.; Drane, A. L.; atbp. (2019). "Selection of endurance capabilities and the trade-off between pressure and volume in the evolution of the human heart" [Pagpili sa mga kakayahan sa patagalan at ang kapalit sa pagitan ng presyur at bolyum sa ebolusyon ng puso ng tao]. PNAS (sa wikang Ingles). 116 (40): 19905–19910. Bibcode:2019PNAS..11619905S. doi:10.1073/pnas.1906902116. PMC 6778238. PMID 31527253.
↑ Therman E (1980). Human Chromosomes: Structure, Behavior, Effects [Kromosoma ng Tao: Estraktura, Ugali, at Epekto] (sa wikang Ingles). Springer US. pp. 112–124. doi:10.1007/978-1-4684-0107-3. ISBN 978-1-4684-0109-7. S2CID 36686283.
↑ Edwards JH, Dent T, Kahn J (Hunyo 1966). "Monozygotic twins of different sex" [Monosigotong kambal na magkaiba ng kasarian]. Journal of Medical Genetics (sa wikang Ingles). 3 (2): 117–123. doi:10.1136/jmg.3.2.117. PMC 1012913. PMID 6007033.
↑ Machin GA (Enero 1996). "Some causes of genotypic and phenotypic discordance in monozygotic twin pairs" [Ilang mga sanhi ng henotipo at penotipong pagkakaiba ng mga magkakambal na monosigoto]. American Journal of Medical Genetics (sa wikang Ingles). 61 (3): 216–228. doi:10.1002/(SICI)1096-8628(19960122)61:3<216::AID-AJMG5>3.0.CO;2-S. PMID 8741866.
↑ Jonsson H, Magnusdottir E, Eggertsson HP, Stefansson OA, Arnadottir GA, Eiriksson O, atbp. (Enero 2021). "Differences between germline genomes of monozygotic twins" [Pagkakaiba sa pagitan ng mga henomang germline ng mga monosigotong kambal]. Nature Genetics (sa wikang Ingles). 53 (1): 27–34. doi:10.1038/s41588-020-00755-1. PMID 33414551. S2CID 230986741.
↑ Levy S, Sutton G, Ng PC, Feuk L, Halpern AL, Walenz BP, atbp. (Setyembre 2007). "The diploid genome sequence of an individual human" [Ang sekuwensiya ng diploid na henoma ng isang indibiduwal na tao]. PLOS Biology (sa wikang Ingles). 5 (10): e254. doi:10.1371/journal.pbio.0050254. PMC 1964779. PMID 17803354.
↑ "Chimps show much greater genetic diversity than humans" [Ipinapakita na mas matindi ang dibersidad sa henetika ng mga chimpanzee kesa sa mga tao] (sa wikang Ingles). University of Oxford. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Disyembre 2013.
↑ Harpending HC, Batzer MA, Gurven M, Jorde LB, Rogers AR, Sherry ST (Pebrero 1998). "Genetic traces of ancient demography" [Mga bakas sa henetika ng sinaunang demograpiya]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 95 (4): 1961–1967. Bibcode:1998PNAS...95.1961H. doi:10.1073/pnas.95.4.1961. PMC 19224. PMID 9465125.
↑ Jorde LB, Rogers AR, Bamshad M, Watkins WS, Krakowiak P, Sung S, atbp. (Abril 1997). "Microsatellite diversity and the demographic history of modern humans" [Mikrosatelayt na dibersidad at ang kasaysayang pandemograpiya ng mga modernong tao]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 94 (7): 3100–3103. Bibcode:1997PNAS...94.3100J. doi:10.1073/pnas.94.7.3100. PMC 20328. PMID 9096352.
↑ Wade N (7 Marso 2007). "Still Evolving, Human Genes Tell New Story" [Patuloy na Nag-eebolb, Nagpapakita ng Bagong Kuwento ang mga Hene ng Tao]. The New York Times (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Enero 2012.
↑ Pennisi E (Pebrero 2001). "The human genome" [Ang henoma ng tao]. Science (sa wikang Ingles). 291 (5507): 1177–1180. doi:10.1126/science.291.5507.1177. PMID 11233420. S2CID 38355565.
↑ Rotimi CN, Adeyemo AA (Pebrero 2021). "From one human genome to a complex tapestry of ancestry" [Mula sa isang henoma ng tao patungo sa isang komplikadong tapestriya ng mga ninuno]. Nature (sa wikang Ingles). 590 (7845): 220–221. Bibcode:2021Natur.590..220R. doi:10.1038/d41586-021-00237-2. PMID 33568827. S2CID 231882262.
↑ Altshuler DM, Gibbs RA, Peltonen L, Altshuler DM, Gibbs RA, Peltonen L, atbp. (Setyembre 2010). "Integrating common and rare genetic variation in diverse human populations" [Pagsasama sa karaniwan at bihirang mga baryasyon sa henetika sa magkakaibang populasyon ng tao]. Nature (sa wikang Ingles). 467 (7311): 52–58. Bibcode:2010Natur.467...52T. doi:10.1038/nature09298. PMC 3173859. PMID 20811451.
↑ ^134.0 ^134.1 ^134.2 Bergstr?m A, McCarthy SA, Hui R, Almarri MA, Ayub Q, Danecek P, atbp. (Marso 2020). "Insights into human genetic variation and population history from 929 diverse genomes" [Mga nalaman sa baryasyon sa henetika ng tao at kasaysayan ng populasyon mula sa 929 na magkakaibang henoma]. Science (sa wikang Ingles). 367 (6484). doi:10.1126/science.aay5012. PMC 7115999. PMID 32193295.
↑ Pertea M, Salzberg SL (2010). "Between a chicken and a grape: estimating the number of human genes" [Sa pagitan ng manok at ubas: pagtataya sa bilang ng mga hene ng tao]. Genome Biology (sa wikang Ingles). 11 (5): 206. doi:10.1186/gb-2010-11-5-206. PMC 2898077. PMID 20441615.
↑ Cann RL, Stoneking M, Wilson AC (1987). "Mitochondrial DNA and human evolution" [Mitokondrial na DNA at ang ebolusyon ng tao]. Nature (sa wikang Ingles). 325 (6099): 31–36. Bibcode:1987Natur.325...31C. doi:10.1038/325031a0. PMID 3025745. S2CID 4285418.
↑ Shehan CL (2016). The Wiley Blackwell Encyclopedia of Family Studies [Ang Ensiklopedya ng Wiley Blackwell sa Araling Pampamilya] (sa wikang Ingles). John Wiley & Sons. p. 406. ISBN 978-0-470-65845-1.
↑ Jukic AM, Baird DD, Weinberg CR, McConnaughey DR, Wilcox AJ (Oktubre 2013). "Length of human pregnancy and contributors to its natural variation" [Haba ng pagkabuntis ng tao at mga may pakana sa likas nitong pagkakaiba]. Human Reproduction (sa wikang Ingles). 28 (10): 2848–2855. doi:10.1093/humrep/det297. PMC 3777570. PMID 23922246.
↑ Klossner NJ (2005). Introductory Maternity Nursing [Panimula sa Pagnanars sa Buntis] (sa wikang Ingles). Lippincott Williams & Wilkins. p. 103. ISBN 978-0-7817-6237-3. Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Abril 2022.
↑ World Health Organization (Nobyembre 2014). "Preterm birth Fact sheet N°363" [Fact sheet sa panganganak preterm N°363] (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Marso 2015.
↑ Kiserud T, Benachi A, Hecher K, Perez RG, Carvalho J, Piaggio G, Platt LD (Pebrero 2018). "The World Health Organization fetal growth charts: concept, findings, interpretation, and application" [Ang mga tsart ng Pandaigdigang Organisasyon sa Kalusugan ukol sa sa paglaki ng fetus: konsepto, nalaman, interpretasyon, at gamit]. American Journal of Obstetrics and Gynecology (sa wikang Ingles). 218 (2S): S619–S629. doi:10.1016/j.ajog.2017.12.010. PMID 29422204. S2CID 46810955.
↑ Khor GL (Disyembre 2003). "Update on the prevalence of malnutrition among children in Asia" [Update sa paglaganap ng malnutrisyon sa mga bata ng Asya]. Nepal Medical College Journal (sa wikang Ingles). 5 (2): 113–122. PMID 15024783.
↑ Rosenberg KR (1992). "The evolution of modern human childbirth" [Ang ebolusyon ng modernong panganganak ng tao]. American Journal of Physical Anthropology (sa wikang Ingles). 35 (S15): 89–124. Bibcode:1992AJPA...35S..89R. doi:10.1002/ajpa.1330350605. ISSN 1096-8644.
↑ Pavli?ev M, Romero R, Mitteroecker P (Enero 2020). "Evolution of the human pelvis and obstructed labor: new explanations of an old obstetrical dilemma" [Ebolusyon ng bewang ng tao at ang pagle-labor na may balakid: mga bagong paliwanag sa matagal na'ng problema sa panganganak]. American Journal of Obstetrics and Gynecology (sa wikang Ingles). 222 (1): 3–16. doi:10.1016/j.ajog.2019.06.043. PMC 9069416. PMID 31251927. S2CID 195761874.
↑ Rush D (Hulyo 2000). "Nutrition and maternal mortality in the developing world" [Nutrisyon at mortalidad ng buntis sa mundong papaunlad]. The American Journal of Clinical Nutrition (sa wikang Ingles). 72 (1 Suppl): 212S–240S. doi:10.1093/ajcn/72.1.212S. PMID 10871588.
↑ Laland KN, Brown G (2011). Sense and Nonsense: Evolutionary Perspectives on Human Behaviour [Meron at Walang Katuturan: Mga Ebolusyonal na Pananaw sa Ugali ng Tao] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. p. 7. ISBN 978-0-19-958696-7.
↑ Kail RV, Cavanaugh JC (2010). Human Development: A Lifespan View [Pagdebelop ng Tao: Pananaw sa Kabuuan ng Buhay] (sa wikang Ingles) (ika-5 (na) edisyon). Cengage Learning. p. 296. ISBN 978-0-495-60037-4. Inarkibo mula sa orihinal noong 3 Oktubre 2023.
↑ Mintz S (1993). "Life stages" [Mga yugto ng buhay]. Encyclopedia of American Social History [Ensiklopedya ng Kasaysayang Panlipunan ng Amerika] (sa wikang Ingles). Bol. 3. pp. 7–33.
↑ Soliman A, De Sanctis V, Elalaily R, Bedair S (Nobyembre 2014). "Advances in pubertal growth and factors influencing it: Can we increase pubertal growth?" [Mga pag-abante sa paglaki sa kabaguntauhan at mga salik na nakaimpluwensiya rito: Kaya ba nating patindihin ang kabaguntauhan?]. Indian Journal of Endocrinology and Metabolism (sa wikang Ingles). 18 (Suppl 1): S53-62. doi:10.4103/2230-8210.145075. PMC 4266869. PMID 25538878.
↑ Walker ML, Herndon JG (Setyembre 2008). "Menopause in nonhuman primates?" [Menopause sa mga primadong hindi tao?]. Biology of Reproduction (sa wikang Ingles). 79 (3): 398–406. doi:10.1095/biolreprod.108.068536. PMC 2553520. PMID 18495681.
↑ Peccei JS (2001). "Menopause: Adaptation or epiphenomenon?" [Menopause: Adaptasyon o Epipenomena?]. Evolutionary Anthropology (sa wikang Ingles). 10 (2): 43–57. doi:10.1002/evan.1013. S2CID 1665503.
↑ Marziali C (7 Disyembre 2010). "Reaching Toward the Fountain of Youth" [Pagkamit tungo sa Bukal ng Pagkabata]. USC Trojan Family Magazine (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 13 Disyembre 2010.
↑ Kalben BB (2002). "Why Men Die Younger: Causes of Mortality Differences by Sex" [Bakit Mas Maagang Mamatay ang mga Lalaki: Mga Sanhi ng Pagkakaiba sa Mortalidad ng bawat Kasarian] (sa wikang Ingles). Society of Actuaries. Inarkibo mula sa orihinal noong 1 Hulyo 2013.
↑ "Life expectancy at birth, female (years)" [Inaasahang haba ng buhay, babae (taon)]. World Bank (sa wikang Ingles). 2018. Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Enero 2021.
↑ "Life expectancy at birth, male (years)" [Inaasahang haba ng buhay, lalaki (taon)]. World Bank (sa wikang Ingles). 2018. Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Pebrero 2021.
↑ Concei??o P, atbp. (2019). Human Development Report [Ulat sa Pagdebelop ng Tao] (PDF) (sa wikang Ingles). United Nations Development Programme. ISBN 978-92-1-126439-5. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 20 Marso 2021.
↑ "Human Development Report 2019" [Ulat sa Pagdebelop ng Tao 2019] (PDF) (sa wikang Ingles). United Nations Development Programme. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 22 Abril 2022.
↑ "The World Factbook" [Ang Factbook nf Mundo] (sa wikang Ingles). Central Intelligence Agency. Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Setyembre 2009.
↑ "Chapter 1: Setting the Scene" [Kabanata 1: Pag-setup sa Eksena] (PDF) (sa wikang Ingles). UNFPA. 2012. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 12 Hunyo 2013.
↑ Cordain L (2007). "Implications of Plio-pleistocene diets for modern humans" [Mga implikasyon ng mga diyetang Pliopleistoseno sa mga modernong tao]. Sa Ungar PS (pat.). Evolution of the human diet: the known, the unknown and the unknowable [Ebolusyon ng diyeta ng tao: ang alam, hindi alam, at hindi malalaman] (sa wikang Ingles). pp. 264–265.
↑ "Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets" [Posisyon ng American Dietetic Association at Dietitians of Canada: mga diyetang vegetarian]. Journal of the American Dietetic Association (sa wikang Ingles). 103 (6): 748–765. Hunyo 2003. doi:10.1053/jada.2003.50142. PMID 12778049.
↑ ^162.0 ^162.1 Crittenden AN, Schnorr SL (2017). "Current views on hunter-gatherer nutrition and the evolution of the human diet" [Mga kasalukuyang pananaw sa nutrisyon ng mga nangangaso at nangangalap at ang ebolusyon ng diyeta ng tao]. American Journal of Physical Anthropology (sa wikang Ingles). 162 (S63): 84–109. Bibcode:2017AJPA..162S..84C. doi:10.1002/ajpa.23148. PMID 28105723.
↑ Cordain L, Eaton SB, Sebastian A, Mann N, Lindeberg S, Watkins BA, atbp. (Pebrero 2005). "Origins and evolution of the Western diet: health implications for the 21st century" [Mga pinagmulan at ebolusyon ng Kanluraning diyeta: mga implikasyon sa kalusugan sa ika-21 siglo]. The American Journal of Clinical Nutrition (sa wikang Ingles). 81 (2): 341–354. doi:10.1093/ajcn.81.2.341. PMID 15699220.
↑ Ulijaszek SJ (Nobyembre 2002). "Human eating behaviour in an evolutionary ecological context" [Kaugalian ng mga tao sa pagkain sa kontekstong ebolusyonal at ekolohikal]. The Proceedings of the Nutrition Society (sa wikang Ingles). 61 (4): 517–526. doi:10.1079/PNS2002180. PMID 12691181.
↑ John Carey (2023). "Unearthing the origins of agriculture" [Paghuhukay sa pinagmulan ng agrikultura]. Proceedings of the National Academy of Sciences (sa wikang Ingles). 120 (15): e2304407120. Bibcode:2023PNAS..12004407C. doi:10.1073/pnas.2304407120. PMC 10104519. PMID 37018195.
↑ Ayelet Shavit; Gonen Sharon (2023). "Can models of evolutionary transition clarify the debates over the Neolithic Revolution?" [Malilinaw ba ng mga modelo sa transisyon ng ebolusyon ang mga debate ukol sa Rebolusyong Neolitiko?]. Philosophical Transactions of the Royal Society B (sa wikang Ingles). 378 (1872). doi:10.1098/rstb.2021.0413. PMC 9869441. PMID 36688395.
↑ Holden C, Mace R (Oktubre 1997). "Phylogenetic analysis of the evolution of lactose digestion in adults" [Pagsusuring pilohenetiko sa ebolusyon ng pagtunaw sa laktasa sa mga nasa hustong edad]. Human Biology (sa wikang Ingles). 69 (5): 605–628. PMID 9299882.
↑ Gibbons A. "The Evolution of Diet" [Ang Ebolusyon ng Diyeta]. National Geographic (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Agosto 2014.
↑ Lieberson AD (2004). "How Long Can a Person Survive without Food?" [Gaano Katagal Mabubuhay ang Tao nang Walang Pagkain?]. Scientific American (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Pebrero 2019.
↑ Spector D (9 Marso 2018). "Here's how many days a person can survive without water" [Narito ang dami ng araw mabubuhay ang tao nang walang tubig]. Business Insider Australia (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Hunyo 2014.
↑ Mai HJ (2020). "U.N. Warns Number Of People Starving To Death Could Double Amid Pandemic" [Nagbabala ang UN na Maaaring Dumoble dahil sa Pandemya ang Bilang ng mga Taong Namamatay dahil sa Gutom]. NPR (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 28 Hunyo 2021.
↑ Murray CJ, Lopez AD (Mayo 1997). "Global mortality, disability, and the contribution of risk factors: Global Burden of Disease Study" [Pandaigdigang mortalidad, kapansanan, at ang kontribusyon ng mga salik sa peligro: Pag-aaral sa Pandaigdigang Pasanin ng Sakit]. Lancet (sa wikang Ingles). 349 (9063): 1436–1442. doi:10.1016/S0140-6736(96)07495-8. PMID 9164317. S2CID 2569153.
↑ ^173.0 ^173.1 Haslam DW, James WP (Oktubre 2005). "Obesity" [Labis na Katabaan]. Lancet (sa wikang Ingles). 366 (9492): 1197–1209. doi:10.1016/S0140-6736(05)67483-1. PMID 16198769. S2CID 208791491.
↑ Catenacci VA, Hill JO, Wyatt HR (Setyembre 2009). "The obesity epidemic" [Ang epidemya ng katabaan]. Clinics in Chest Medicine (sa wikang Ingles). 30 (3): 415–444, vii. doi:10.1016/j.ccm.2009.05.001. PMID 19700042.
↑ O'Neil D. "Adapting to Climate Extremes" [Pag-adapt sa Tindi ng Klima]. Human Biological Adaptability (sa wikang Ingles). Palomar College. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Enero 2013.
↑ Rask-Andersen M, Karlsson T, Ek WE, Johansson ? (Setyembre 2017). "Gene-environment interaction study for BMI reveals interactions between genetic factors and physical activity, alcohol consumption and socioeconomic status" [Ipinakita sa pag-aaral sa interaksyon ng hene at kalikasan para sa BMI ang mga interaksyon sa pagitan ng mga salik sa henetika at pisikal na gawain, pagkonsumo ng alak, at estadng sosyoekonomiko]. PLOS Genetics (sa wikang Ingles). 13 (9): e1006977. doi:10.1371/journal.pgen.1006977. PMC 5600404. PMID 28873402.
↑ Beja-Pereira A, Luikart G, England PR, Bradley DG, Jann OC, Bertorelle G, atbp. (Disyembre 2003). "Gene-culture coevolution between cattle milk protein genes and human lactase genes" [Koebolusyon ng kultura at hene sa pagitan ng mga hene ng protina ng gatas ng baka at mga hene ng laktasa ng mga tao]. Nature Genetics (sa wikang Ingles). 35 (4): 311–313. doi:10.1038/ng1263. PMID 14634648. S2CID 20415396.
↑ Weatherall DJ (Mayo 2008). "Genetic variation and susceptibility to infection: the red cell and malaria" [Pagkakaiba sa henetika at pagkakaroon ng impeksiyon: ang pulang selula at ang malaria]. British Journal of Haematology (sa wikang Ingles). 141 (3): 276–286. doi:10.1111/j.1365-2141.2008.07085.x. PMID 18410566. S2CID 28191911.
↑ Shelomi M, Zeuss D (5 Abril 2017). "Bergmann's and Allen's Rules in Native European and Mediterranean Phasmatodea" [Mga Tuntunin ni Bergmann at Allen sa Phasmatodea ng Katutubong Europeo at Mediteraneo]. Frontiers in Ecology and Evolution (sa wikang Ingles). 5: 25. Bibcode:2017FrEEv...5...25S. doi:10.3389/fevo.2017.00025. hdl:11858/00-001M-0000-002C-DD87-4. ISSN 2296-701X. S2CID 34882477.
↑ Ilardo MA, Moltke I, Korneliussen TS, Cheng J, Stern AJ, Racimo F, atbp. (Abril 2018). "Physiological and Genetic Adaptations to Diving in Sea Nomads" [Pisyolohikal at Henetikal na Adaptasyon sa Pagsisid ng mga Sea Nomad]. Cell (sa wikang Ingles). 173 (3): 569–580.e15. doi:10.1016/j.cell.2018.03.054. PMID 29677510.
↑ Rogers AR, Iltis D, Wooding S (2004). "Genetic variation at the MC1R locus and the time since loss of human body hair" [Pagkakaiba sa henetika sa MC1R locus at ang panahon simula sa pagkalagas ng buhok ng tao]. Current Anthropology (sa wikang Ingles). 45 (1): 105–08. doi:10.1086/381006. S2CID 224795768.
↑ ^182.0 ^182.1 Nina J (2004). "The evolution of human skin and skin color" [Ang ebolusyon ng balat ng tao at kutis]. Annual Review of Anthropology (sa wikang Ingles). 33: 585–623. doi:10.1146/annurev.anthro.33.070203.143955.
↑ Jablonski NG, Chaplin G (Mayo 2010). "Colloquium paper: human skin pigmentation as an adaptation to UV radiation" [Colloquium paper: kulay ng balat ng tao bilang adaptasyon sa radyasyong UV]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 107 (Supplement_2): 8962–8968. Bibcode:2010PNAS..107.8962J. doi:10.1073/pnas.0914628107. PMC 3024016. PMID 20445093.
↑ Jablonski NG, Chaplin G (Hulyo 2000). "The evolution of human skin coloration" [Ang ebolusyon ng kulay ng balat ng tao] (PDF). Journal of Human Evolution (sa wikang Ingles). 39 (1): 57–106. Bibcode:2000JHumE..39...57J. doi:10.1006/jhev.2000.0403. PMID 10896812. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 14 Enero 2012.
↑ Harding RM, Healy E, Ray AJ, Ellis NS, Flanagan N, Todd C, atbp. (Abril 2000). "Evidence for variable selective pressures at MC1R" [Ebidensiya para sa nagbabagong mga presyur sa pagpili sa MC1R]. American Journal of Human Genetics (sa wikang Ingles). 66 (4): 1351–1361. doi:10.1086/302863. PMC 1288200. PMID 10733465.
↑ "The Science Behind the Human Genome Project" [Ang Agham sa Likod ng Proyektong Henoma ng Tao]. Human Genome Project (sa wikang Ingles). US Department of Energy. Inarkibo mula sa orihinal noong 2 Enero 2013.
↑ Keita SO, Kittles RA, Royal CD, Bonney GE, Furbert-Harris P, Dunston GM, Rotimi CN (Nobyembre 2004). "Conceptualizing human variation" [Paglalarawan sa pagkakaiba ng mga tao]. Nature Genetics (sa wikang Ingles). 36 (11 Suppl): S17-20. doi:10.1038/ng1455. PMID 15507998.
↑ "Genetic – Understanding Human Genetic Variation" [Henetika – Pag-unawa sa Pagkakaiba sa Henetika ng Tao]. Human Genetic Variation (sa wikang Ingles). National Institute of Health (NIH). Inarkibo mula sa orihinal noong 25 Agosto 2013.
↑ Jorde LB, Watkins WS, Bamshad MJ, Dixon ME, Ricker CE, Seielstad MT, Batzer MA (Marso 2000). "The distribution of human genetic diversity: a comparison of mitochondrial, autosomal, and Y-chromosome data" [Ang distribusyon ng dibersidad sa henetika ng tao: pagkukumpara sa mitokondrial, autosomal, at kromosomang Y na datos]. American Journal of Human Genetics (sa wikang Ingles). 66 (3): 979–988. doi:10.1086/302825. PMC 1288178. PMID 10712212.
↑ Manica A, Amos W, Balloux F, Hanihara T (Hulyo 2007). "The effect of ancient population bottlenecks on human phenotypic variation" [Ang epekto ng pagliit ng mga sinaunang populasyon sa baryasyon ng penotipo ng tao]. Nature (sa wikang Ingles). 448 (7151): 346–348. Bibcode:2007Natur.448..346M. doi:10.1038/nature05951. PMC 1978547. PMID 17637668.
↑ Chen L, Wolf AB, Fu W, Li L, Akey JM (Pebrero 2020). "Identifying and Interpreting Apparent Neanderthal Ancestry in African Individuals" [Pagkilala at Paglalarawan sa Diumano'y Ninunong Neandertal sa mga Aprikano]. Cell (sa wikang Ingles). 180 (4): 677–687.e16. doi:10.1016/j.cell.2020.01.012. PMID 32004458. S2CID 210955842.
↑ Fusco G, Minelli A (10 Oktubre 2019). The Biology of Reproduction [Ang Biolohiya ng Reproduksiyon] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. p. 304. ISBN 978-1-108-49985-9. Inarkibo mula sa orihinal noong 22 Oktubre 2022. Nakuha noong 30 Hulyo 2022.
↑ Gustafsson A, Lindenfors P (Oktubre 2004). "Human size evolution: no evolutionary allometric relationship between male and female stature" [Ebolusyon ng laki ng tao: walang relasyong alometriko sa pagitan ng tindig ng lalaki at babae]. Journal of Human Evolution (sa wikang Ingles). 47 (4): 253–266. Bibcode:2004JHumE..47..253G. doi:10.1016/j.jhevol.2004.07.004. PMID 15454336.
↑ Miller AE, MacDougall JD, Tarnopolsky MA, Sale DG (1993). "Gender differences in strength and muscle fiber characteristics" [Pagkakaiba ng kasarian sa lakas at katangian ng mga hibla ng masel]. European Journal of Applied Physiology and Occupational Physiology (sa wikang Ingles). 66 (3): 254–262. doi:10.1007/BF00235103. hdl:11375/22586. PMID 8477683. S2CID 206772211.
↑ Bredella MA (2017). "Sex Differences in Body Composition" [Pagkakaiba ng Kasarian sa Komposisyon ng Katawan]. Sa Mauvais-Jarvis F (pat.). Sex and Gender Factors Affecting Metabolic Homeostasis, Diabetes and Obesity [Mga Salik sa Kasarian na Nakakaapekto sa Metabolikong Homeostatis, Diyabetes, at Katabaan]. Advances in Experimental Medicine and Biology (sa wikang Ingles). Bol. 1043. Cham: Springer International Publishing. pp. 9–27. doi:10.1007/978-3-319-70178-3_2. ISBN 978-3-319-70177-6. PMID 29224088.
↑ Easter C. "Sex Linked" [Nauugnay sa Kasarian]. National Human Genome Research Institute (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Abril 2022.
↑ Puts DA, Gaulin SJ, Verdolini K (Hulyo 2006). "Dominance and the evolution of sexual dimorphism in human voice pitch" [Dominasyon at ebolusyon ng dimorpismong pangkasarian sa tinis ng boses ng tao]. Evolution and Human Behavior (sa wikang Ingles). 27 (4): 283–296. Bibcode:2006EHumB..27..283P. doi:10.1016/j.evolhumbehav.2005.11.003. S2CID 32562654.
↑ "Gender, women, and health" [Kasarian, kababaihan, at kalusugan] (sa wikang Ingles). World Health Organization. Inarkibo mula sa orihinal noong 25 Hunyo 2013.
↑ Sax, Leonard (1 Agosto 2002). "How common is lntersex? A response to Anne Fausto-Sterling" [Gaano Kakaraniwan ang mga Intersex? Tugon kay Anne Fausto-Sterling]. The Journal of Sex Research (sa wikang Ingles). 39 (3): 174–178. doi:10.1080/00224490209552139. ISSN 0022-4499. PMID 12476264. S2CID 33795209.
↑ "3-D Brain Anatomy" [Anatomiya ng Utak sa 3-D]. The Secret Life of the Brain (sa wikang Ingles). Public Broadcasting Service. Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Setyembre 2017.
↑ Robson D (9 Nobyembre 2016). "We've got human intelligence all wrong" [Nagkamali tayo sa katalinuhan ng tao]. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Enero 2021.
↑ Owen J (26 Pebrero 2015). "Many Animals – Including Your Dog – May Have Horrible Short-Term Memories" [Maraming mga Hayop – Kabilang ang Iyong Aso – Ang Napakamalimutin]. National Geographic News (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Abril 2021.
↑ Schmidt KL, Cohn JF (2001). "Human facial expressions as adaptations: Evolutionary questions in facial expression research" [Mga ekspresyon sa mukha ng tao bilang adaptasyon: Mga katanungan sa ebolusyon sa pananaliksik sa ekspresyon ng mukha]. American Journal of Physical Anthropology (sa wikang Ingles). 116 (S33): 3–24. Bibcode:2001AJPA..116S...3S. doi:10.1002/ajpa.20001. PMC 2238342. PMID 11786989.
↑ Moisse K (5 Enero 2011). "Tears in Her Eyes: A Turnoff for Guys?" [Mga Luha sa Kanyang Mata: Ayaw ng mga Lalaki?]. ABC News (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Enero 2021.
↑ Deleniv S (2018). "The 'me' illusion: How your brain conjures up your sense of self" [Ang ilusyon ng 'ako': Paano ginagawa ng utak mo ang sarili mo]. New Scientist (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Pebrero 2021.
↑ Stern P (22 Hunyo 2018). "The human prefrontal cortex is special" [Natatangi ang kortesang prepontal ng tao]. Science (sa wikang Ingles). 360 (6395): 1311–1312. Bibcode:2018Sci...360S1311S. doi:10.1126/science.360.6395.1311-g. ISSN 0036-8075. S2CID 149581944.
↑ Erickson R (22 Setyembre 2014). "Are Humans the Most Intelligent Species?" [Mga Tao Nga Ba ang Pinakamatatalinong Espesye?]. Journal of Intelligence (sa wikang Ingles). 2 (3): 119–121. doi:10.3390/jintelligence2030119. ISSN 2079-3200.
↑ Penn, Derek C.; Povinelli, Daniel J. (29 Abril 2007). "On the lack of evidence that non-human animals possess anything remotely resembling a 'theory of mind'" [Ukol sa kawalan ng ebidensiya sa pagkakaroon ng kahit anong maituturing na 'teorya ng isip' sa mga hayop na hindi tao]. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences (sa wikang Ingles). 362 (1480): 731–744. doi:10.1098/rstb.2006.2023. ISSN 0962-8436. PMC 2346530. PMID 17264056.
↑ "Humans not smarter than animals, just different, experts say" [Hindi mas matalino ang mga tao kesa sa mga hayop, iba lang sila, ayon sa mga eksperto]. Phys.org (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Enero 2021.
↑ Grandner MA, Patel NP, Gehrman PR, Perlis ML, Pack AI (Agosto 2010). "Problems associated with short sleep: bridging the gap between laboratory and epidemiological studies" [Mga problemang nauugnay sa maikling tulog: pagtutulay sa pagitan ng mga pag-aaral sa laboratoryo at epidemyolohiya]. Sleep Medicine Reviews (sa wikang Ingles). 14 (4): 239–247. doi:10.1016/j.smrv.2009.08.001. PMC 2888649. PMID 19896872.
↑ Hobson JA (Nobyembre 2009). "REM sleep and dreaming: towards a theory of protoconsciousness" [Pagtulog na REM at panaginip: tungo sa teorya ng protokamalayan]. Nature Reviews. Neuroscience (sa wikang Ingles). 10 (11): 803–813. doi:10.1038/nrn2716. PMID 19794431. S2CID 205505278.
↑ Lite J (29 Hulyo 2010). "How Can You Control Your Dreams?" [Paano Mo Makokontrol ang mga Panaginip Mo?]. Scientific America (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 2 Pebrero 2015.
↑ "Consciousness" [Kamalayan]. Merriam-Webster (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Setyembre 2019.
↑ van Gulick R (2004). "Consciousness" [Kamalayan]. Stanford Encyclopedia of Philosophy (sa wikang Ingles). Metaphysics Research Lab, Stanford University. Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Oktubre 2019.
↑ Searle J (2005). "Consciousness" [Kamalayan]. Sa Honderich T (pat.). The Oxford companion to philosophy [Ang gabay ng Oxford sa pilosopiya] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926479-7.
↑ Jaynes J (2000) [1976]. The Origin of Consciousness in the Breakdown of the Bicameral Mind [Ang Pinagmulan ng Kamalayan sa Pagsilip sa Bikameral na Isip] (PDF) (sa wikang Ingles). Houghton Mifflin. ISBN 0-618-05707-2. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 7 Agosto 2019.
↑ Carruthers P (15 Agosto 2011). "Higher-Order Theories of Consciousness" [Mga Pangmataas na Antas na Teorya ng Kamalayan]. Stanford Encyclopedia of Philosophy (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 13 Abril 2021.
↑ "Cognition" [Kognisyon]. Lexico (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Hulyo 2016.
↑ Glattfelder JB (2019). "The Consciousness of Reality" [Ang Kamalayan ng Realidad]. Sa Glattfelder JB (pat.). Information—Consciousness—Reality [Impormasyon—Kamalayan—Realidad]. The Frontiers Collection (sa wikang Ingles). Cham: Springer International Publishing. pp. 515–595. doi:10.1007/978-3-030-03633-1_14. ISBN 978-3-030-03633-1. S2CID 189379814.
↑ McLeod S (20 Marso 2020). "Maslow's Hierarchy of Needs" [Hirarkiya ng Pangangailangan ni Maslow]. Simply Psychology (sa wikang Ingles). Simply Scholar Limited. Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Nobyembre 2018.
↑ Heckhausen J, Heckhausen H (28 Marso 2018). "Introduction and Overview" [Panimula at Buod]. Motivation and Action [Motibasyon at Aksyon] (sa wikang Ingles). Introduction and Overview: Springer, Cham. p. 1. doi:10.1007/978-3-319-65094-4_1. ISBN 978-3-319-65093-7.
↑ Damasio AR (Mayo 1998). "Emotion in the perspective of an integrated nervous system" [Emosyon sa pananaw ng isang integradong sistemang nerbiyos]. Brain Research. Brain Research Reviews (sa wikang Ingles). 26 (2–3): 83–86. doi:10.1016/s0165-0173(97)00064-7. PMID 9651488. S2CID 8504450.
↑ Cabanac M (2002). "What is emotion?" [Ano ang damdamin?]. Behavioural Processes (sa wikang Ingles). 60 (2): 69–83. doi:10.1016/S0376-6357(02)00078-5. PMID 12426062. S2CID 24365776.
↑ Averill JR (Abril 1999). "Individual differences in emotional creativity: structure and correlates" [Indibiduwal na pagkakaiba sa madamdaming pagkamalikhain: estraktura at korelasyon]. Journal of Personality (sa wikang Ingles). 67 (2): 331–371. doi:10.1111/1467-6494.00058. PMID 10202807.
↑ Tyng CM, Amin HU, Saad MN, Malik AS (2017). "The Influences of Emotion on Learning and Memory" [Ang Impluwensiya ng Damdamin sa Pagkatuto at Alaala]. Frontiers in Psychology (sa wikang Ingles). 8: 1454. doi:10.3389/fpsyg.2017.01454. PMC 5573739. PMID 28883804.
↑ Van Gelder JL (Nobyembre 2016). "Emotions in Criminal Decision Making" [Mga Damdamin sa Pagsasagawa ng Kriminal na Desisyon]. Sa Wright R (pat.). Oxford Bibliographies in Criminology [Bibliograpiya ng Oxford sa Kriminolohiya] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. Inarkibo mula sa orihinal noong 29 Enero 2021.
↑ Sharma N, Prakash O, Sengar KS, Chaudhury S, Singh AR (2015). "The relation between emotional intelligence and criminal behavior: A study among convicted criminals" [Ang relasyon sa pagitan ng katalinuhang pandamdamin st ugaling kriminal: Pag-aaral sa mga nasentensiyahang kriminal]. Industrial Psychiatry Journal (sa wikang Ingles). 24 (1): 54–58. doi:10.4103/0972-6748.160934. PMC 4525433. PMID 26257484.
↑ Fredrickson BL (Marso 2001). "The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-and-build theory of positive emotions" [Ang gampanin ng mga positibong damdamin sa positibong sikolohiya: Ang teorya ng pagpalawak at pagtayo sa mga positibong damdamin]. The American Psychologist (sa wikang Ingles). 56 (3): 218–226. doi:10.1037/0003-066X.56.3.218. PMC 3122271. PMID 11315248.
↑ Haybron DM (Agosto 2013). "The proper pursuit of happiness" [Ang tamang paghabol sa saya]. Res Philosophica (sa wikang Ingles). 90 (3): 387–411. doi:10.11612/resphil.2013.90.3.5.
↑ "Secret to happiness may include more unpleasant emotions: Research contradicts idea that people should always seek pleasure to be happy" [Maaaring may mga di kaaya-ayang damdamin ang sikreto sa saya: Tumataliwas ang isang pananaliksik sa ideya na dapat kaaya-aya ang habulin ng mga tao para maging masaya]. ScienceDaily (sa wikang Ingles). American Psychological Association. 14 Agosto 2017. Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Nobyembre 2020.
↑ Bolin A, Whelehan P (2009). Human Sexuality: Biological, Psychological, and Cultural Perspectives [Seksuwalidad ng Tao: Mga Pananaw sa Biolohiya, Sikolohiya, at Kultura] (sa wikang Ingles). Taylor & Francis. pp. 32–42. ISBN 978-0-7890-2671-2.
↑ Younis I, Abdel-Rahman SH (2013). "Sex difference in libido" [Pagkakaiba ng kasarian sa libog]. Human Andrology (sa wikang Ingles). 3 (4): 85–89. doi:10.1097/01.XHA.0000432482.01760.b0. S2CID 147235090.
↑ "Sexual orientation, homosexuality and bisexuality" [Oryentasyong seksuwal, homoseksuwalidad, at biseksuwalidad] (sa wikang Ingles). American Psychological Association. Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Agosto 2013.
↑ LeVay S (2017). Gay, Straight, and the Reason Why: The Science of Sexual Orientation [Bakla, Straight, at ang Dahilan Bakit: Ang Agham ng Oryentasyong Seksuwal] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. pp. 8, 19. ISBN 978-0-19-975296-6.
↑ Buss DM (2003). The Evolution of Desire: Strategies of Human Mating [Ang Ebolusyon ng Pagnanasa: Mga Estratehiya ng Pagtatalik ng Tao] (sa wikang Ingles). New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-00802-5.
↑ Fromm E (2000). The art of loving [Ang sining ng pagmamahal] (sa wikang Ingles). New York: Harper Perennial. ISBN 978-0-06-095828-2.
↑ "Love, Actually: The science behind lust, attraction, and companionship" [Pag-ibig Talaga: Ang agham sa likod ng libog, atraksyon, at pagsasama]. Science in the News (sa wikang Ingles). 14 Pebrero 2017. Inarkibo mula sa orihinal noong 28 Oktubre 2020.
↑ Ord T (2020). The Precipice: Existential Risk and the Future of Humanity [Ang Katarikan: Panganib sa Pag-iral at ang Hinaharap ng Sangkatauhan] (sa wikang Ingles). New York: Hachette Books. ISBN 978-0-316-48489-3.
↑ Goldman JG (2012). "Pay attention… time for lessons at animal school" [Makinig... oras na para sa klase sa paaralan ng hayop]. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Enero 2021.
↑ Winkler M, Mueller JL, Friederici AD, M?nnel C (Nobyembre 2018). "Infant cognition includes the potentially human-unique ability to encode embedding" [Kasama sa kognisyon ng mga sanggol ang posibleng natatangi sa tao lang na kakayahang mai-encode ang embedding]. Science Advances (sa wikang Ingles). 4 (11): eaar8334. Bibcode:2018SciA....4.8334W. doi:10.1126/sciadv.aar8334. PMC 6248967. PMID 30474053.
↑ Johnson-Frey SH (Hulyo 2003). "What's so special about human tool use?" [Ano bang espesyal sa paggamit ng mga tao ng kagamitan?]. Neuron (sa wikang Ingles). 39 (2): 201–204. doi:10.1016/S0896-6273(03)00424-0. PMID 12873378. S2CID 18437970.
↑ Lemonick MD (3 Hunyo 2015). "Chimps Can't Cook, But Maybe They'd Like To" [Di Kayang Magluto ng mga Matsing, Pero Baka Gusto Nila]. National Geographic News (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Enero 2021.
↑ Vakhitova T, Gadelshina L (2 Hunyo 2015). "The Role and Importance of the Study of Economic Subjects in the Implementation of the Educational Potential of Education" [Ang Gampanin at Kahalagahan ng Pag-aaral ng mga Paksang Pang-ekonomiya sa Implementasyon ng Potensyal sa Pagkatuto ng Edukasyon]. Procedia - Social and Behavioral Sciences. The Proceedings of 6th World Conference on educational Sciences (sa wikang Ingles). 191: 2565–2567. doi:10.1016/j.sbspro.2015.04.690. ISSN 1877-0428.
↑ McKie R (9 Oktubre 2018). "The Book of Humans by Adam Rutherford review – a pithy homage to our species" [Rebyu sa The Book of Humans ni Adam Rutherford – isang malarawang pagkilala sa ating espesye]. The Guardian (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Pebrero 2021.
↑ Nicholls H (29 Hunyo 2015). "Babblers speak to the origin of language" [Mula sa mga utal ng bibig patungo sa pinagmulan ng wika]. The Guardian (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Enero 2021.
↑ Dasgupta S (2015). "Can any animals talk and use language like humans?" [May mga hayop bang kayang makapagsalita na parang tao?]. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 2 Mayo 2020.
↑ Scott-Phillips TC, Blythe RA (18 Setyembre 2013). "Why is language unique to humans?" [Bakit natatangi lang sa mga tao ang wika?] (sa wikang Ingles). Royal Society. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Enero 2021.
↑ Fitch WT (4 Disyembre 2010). "Language evolution: How to hear words long silenced" [Ebolusyon ng wika: Paano maririnig ang mga salitang matagal na'ng di nasabi]. New Scientist (sa wikang Ingles). 208 (2789): ii–iii. Bibcode:2010NewSc.208D...2F. doi:10.1016/S0262-4079(10)62961-2. ISSN 0262-4079.
↑ Lian A (2016). "The Modality-Independent Capacity of Language: A Milestone of Evolution" [Ang Kapasidad ng Kawalang Modalidad ng Wika: Milestone ng Ebolusyon]. Sa Lian A (pat.). Language Evolution and Developmental Impairments [Ebolusyon ng Wika at Kakulangan sa Paglaki] (sa wikang Ingles). London: Palgrave Macmillan UK. pp. 229–255. doi:10.1057/978-1-137-58746-6_7. ISBN 978-1-137-58746-6.
↑ "Culture" [Kultura]. Mga Nagkakaisang Bansa (sa wikang Ingles). 5 Hunyo 2015. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Nobyembre 2020.
↑ Comrie B, Polinsky M, Matthews S (1996). The Atlas of Languages: The Origin and Development of Languages Throughout the World [Ang Atlas ng mga Wika: Ang Pinagmulan at Pagdebelop ng mga Wika sa Iba't-ibang Panig ng Mundo] (sa wikang Ingles). New York: Facts on File. pp. 13–15. ISBN 978-0-8160-3388-1.
↑ Brown S (24 Oktubre 2018). "Toward a Unification of the Arts" [Tungo sa Pagsasama ng mga Sining]. Frontiers in Psychology (sa wikang Ingles). 9: 1938. doi:10.3389/fpsyg.2018.01938. ISSN 1664-1078. PMC 6207603. PMID 30405470.
↑ Bird G (7 Hunyo 2019). "Rethinking the role of the arts in politics: lessons from the Négritude movement" [Pagninilay muli sa gampanin ng mga sining sa politika: mga aral mula sa kilusang Négritude]. International Journal of Cultural Policy (sa wikang Ingles). 25 (4): 458–470. doi:10.1080/10286632.2017.1311328. ISSN 1028-6632. S2CID 151443044.
↑ ^254.0 ^254.1 Morriss-Kay GM (Pebrero 2010). "The evolution of human artistic creativity" [Ang ebolusyon ng masining na pagkamalikhain ng mga tao]. Journal of Anatomy (sa wikang Ingles). 216 (2): 158–176. doi:10.1111/j.1469-7580.2009.01160.x. PMC 2815939. PMID 19900185.
↑ Joordens JC, d'Errico F, Wesselingh FP, Munro S, de Vos J, Wallinga J, atbp. (Pebrero 2015). "Homo erectus at Trinil on Java used shells for tool production and engraving" [Gumamit ang mga Homo erectus sa Trinil sa Java ng mga kabine sa paggawa ng mga kagamitan at pagguhit]. Nature (sa wikang Ingles). 518 (7538): 228–231. Bibcode:2015Natur.518..228J. doi:10.1038/nature13962. PMID 25470048. S2CID 4461751.
↑ Radford T (16 Abril 2004). "World's oldest jewellery found in cave" [Nakita sa isang kuweba ang pinakamatandang alahas ng mundo]. The Guardian (sa wikang Ingles). ISSN 0261-3077. Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Pebrero 2021.
↑ Dissanayake E (2008). "The Arts after Darwin: Does Art have an Origin and Adaptive Function?" [Ang mga sining pagkatapos ni Darwin: May Pinagmulan at Adaptibong Kagamitan ang Sining?]. Sa Zijlmans K, van Damme W (mga pat.). World Art Studies: Exploring Concepts and Approaches [Aralin sa Sining ng Mundo: Paggalugad sa mga Konsepto at Pagtingin] (sa wikang Ingles). Amsterdam: Valiz. pp. 241–263. ISBN 9789078088226 – sa pamamagitan ni/ng Google Books.
↑ Morley I (2014). "A multi-disciplinary approach to the origins of music: perspectives from anthropology, archaeology, cognition and behaviour" [Isang multidisiplinaryong pagtingin sa pinagmulan ng musika: mga pananaw mula sa antropolohiya, arkeolohiya, kognisyon, at pag-uugali]. Journal of Anthropological Sciences (sa wikang Ingles). 92 (92): 147–177. doi:10.4436/JASS.92008 (di-aktibo 1 Hulyo 2025). PMID 25020016.{{cite journal}}: CS1 maint: DOI inactive as of 2025 (link)
↑ Trost W, Frühholz S, Sch?n D, Labbé C, Pichon S, Grandjean D, Vuilleumier P (Disyembre 2014). "Getting the beat: entrainment of brain activity by musical rhythm and pleasantness" [Pagsabay sa kumpas: pagsabay ng aktibidad ng utak sa ritmo at kagandahan ng musika] (PDF). NeuroImage (sa wikang Ingles). 103: 55–64. doi:10.1016/j.neuroimage.2014.09.009. PMID 25224999. S2CID 4727529.
↑ Chow D (22 Marso 2010). "Why Do Humans Dance?" [Bakit Sumasayaw ang mga Tao?]. LiveScience (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 1 Pebrero 2021.
↑ Prior KS (21 Hunyo 2013). "How Reading Makes Us More Human" [Paano Ginagawa Tayong Mas Tao ng Pagbabasa]. The Atlantic (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 29 Enero 2021.
↑ ^262.0 ^262.1 Puchner M (23 Abril 2018). "How stories have shaped the world" [Paano hinulma ng mga kuwento ang mundo]. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Enero 2021.
↑ Dalley, Stephanie, pat. (2000). Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and Others [Mga Mito mula Mesopotamia: Paglikha, ang Baha, Gilgamesh, at Iba pa] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. p. 41. ISBN 978-0-19-283589-5.
↑ Hernadi P (2001). "Literature and Evolution" [Panitikan at Ebolusyon]. SubStance (sa wikang Ingles). 30: 55–71. doi:10.2307/3685504. ISSN 0049-2426. JSTOR 3685504. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Enero 2021.

[87] Ang populasyon at densidad ng populasyon ng mundo ayon sa pinakahuling tala noong 2022 mula sa pinagsamang estadistika ng CIA World Factbook at ng United Nations World Population Prospects.^[85]^[86]

[89] Mga lungsod na may lagpas 10 milyong katao noong 2018.^[87]

[1] Blust, Robert; Trussel, Stephen; Smith, Alexander; Forkel, Robert. "*Cau person, human being". Austronesian Comparative Dictionary Online (sa wikang Ingles). Nakuha noong 24 Hunyo 2025.

[2] Roman Jr,, Guillermo Q. (2010). "TAO: Being and Becoming Human" [TAO: Pagiging at Magiging Tao]. The Normal Lights (sa wikang Ingles). 5 (1). Philippine Normal University. doi:10.56278/tnl.v5i1.61. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 26 Hunyo 2025. Nakuha noong 24 Hunyo 2025.{{cite journal}}: CS1 maint: extra punctuation (link)

[3] "Concept of Personhood" [Konsepto ng Pagkatao]. University of Missouri School of Medicine (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Marso 2021.

[4] Spamer EE (29 Enero 1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758" [Alamin ang Sarili: Responsableng Agham at ang Lektotipo ng Homo sapiens Linnaeus, 1758]. Proceedings of the Academy of Natural Sciences (sa wikang Ingles). 149 (1): 109–114. JSTOR 4065043.

[5] "Homo". Dictionary.com (sa wikang Ingles). Random House. 23 Setyembre 2008. Inarkibo mula sa orihinal noong 27 Setyembre 2008.

[Barras-20162-6] Barras, Colin (11 Enero 2016). "We don't know which species should be classed as 'human'" [Hindi natin alam kung ano-anong mga espesye ang dapat ituring bilang 'tao']. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Agosto 2021.

[7] Tuttle RH (4 Oktubre 2018). "Hominoidea: conceptual history" [Hominoidea: kasaysayan ng konsepto]. Sa Trevathan W, Cartmill M, Dufour D, Larsen C (mga pat.). International Encyclopedia of Biological Anthropology [Pandaigdigang Ensiklopedya ng Antropolohiyang Biolohikal] (sa wikang Ingles). New Jersey, United States: John Wiley & Sons, Inc. pp. 1–2. doi:10.1002/9781118584538.ieba0246. ISBN 978-1-118-58442-2. S2CID 240125199.

[8] Goodman M, Tagle DA, Fitch DH, Bailey W, Czelusniak J, Koop BF, atbp. (Marso 1990). "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids" [Ebolusyon ng mga primado sa antas ng DNA at klasipikasyon ng mga hominoid]. Journal of Molecular Evolution (sa wikang Ingles). 30 (3): 260–266. Bibcode:1990JMolE..30..260G. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087. S2CID 2112935.

[9] Ruvolo M (Marso 1997). "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets" [Piloheniyang molekular sa mga hominoid: mga hinuha mula sa iba't-ibang mga data set ng sekuwensiya ng DNA]. Molecular Biology and Evolution (sa wikang Ingles). 14 (3): 248–265. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761. PMID 9066793.

[10] MacAndrew A. "Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes" [Pagsasama ng dalawang sinaunang kromosoma ang Kromosoma 2 ng Tao]. Evolution Pages (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 9 Agosto 2011.

[11] McNulty, Kieran P. (2016). "Hominin Taxonomy and Phylogeny: What's In A Name?" [Taksonomiya at Piloheniya ng Hominin: Anong Meron sa Pangalan?]. Nature Education Knowledge (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Enero 2016.

[12] Strait DS (Setyembre 2010). "The Evolutionary History of the Australopiths" [Ang Kasaysayan ng Ebolusyon ng mga Australopiteko]. Evolution: Education and Outreach (sa wikang Ingles). 3 (3): 341–352. doi:10.1007/s12052-010-0249-6. ISSN 1936-6434. S2CID 31979188.

[13] Dunsworth HM (Setyembre 2010). "Origin of the Genus Homo" [Pinagmulan ng Henus na Homo]. Evolution: Education and Outreach (sa wikang Ingles). 3 (3): 353–366. doi:10.1007/s12052-010-0247-8. ISSN 1936-6434. S2CID 43116946.

[14] Kimbel WH, Villmoare B (Hulyo 2016). "From Australopithecus to Homo: the transition that wasn't" [Mula Australopithecus patungong Homo: ang transisyon na hindi]. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences (sa wikang Ingles). 371 (1698): 20150248. doi:10.1098/rstb.2015.0248. PMC 4920303. PMID 27298460. S2CID 20267830.

[Villmoare201522-15] Villmoare B, Kimbel WH, Seyoum C, Campisano CJ, DiMaggio EN, Rowan J, atbp. (Marso 2015). "Paleoanthropology. Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia" [Paleoantropolohiya. Mga unang Homo noong 2.8 Ma mula sa Ledi-Guraru, Afar, Etopiya]. Science (sa wikang Ingles). 347 (6228): 1352–1355. Bibcode:2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410.

[16] Püschel, Hans P.; Bertrand, Ornella C.; O’Reilly, Joseph E.; Bobe, René; Püschel, Thomas A. (Hunyo 2021). "Divergence-time estimates for hominins provide insight into encephalization and body mass trends in human evolution" [Nagbigay-linaw ang mga pagtataya sa paghihiwalay ng mga hominin sa trend ng ensepalisasyon at masa ng katawan sa ebolusyon ng tao]. Nature Ecology & Evolution (sa wikang Ingles). 5 (6): 808–819. Bibcode:2021NatEE...5..808P. doi:10.1038/s41559-021-01431-1. hdl:20.500.11820/35151870-c7b5-477e-aca8-2c75c8382002. PMID 33795855. S2CID 232764044.

[:0-17] Wood, Bernard (28 Hunyo 2011). "Did early Homo migrate "out of" or "in to" Africa?" [Lumipat ba "patungo" o "papuntang" Aprika ang mga unang Homo?]. Proceedings of the National Academy of Sciences (sa wikang Ingles). 108 (26): 10375–10376. Bibcode:2011PNAS..10810375W. doi:10.1073/pnas.1107724108. ISSN 0027-8424. PMC 3127876. PMID 21677194.

[Villmoare20152-18] Villmoare B, Kimbel WH, Seyoum C, Campisano CJ, DiMaggio EN, Rowan J, atbp. (Marso 2015). "Paleoanthropology. Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia" [Paleoantropolohiya. Mga unang Homo noong 2.8 Ma mula sa Ledi-Guraru, Afar, Etopiya]. Science (sa wikang Ingles). 347 (6228): 1352–1355. Bibcode:2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410.

[19] Zhu Z, Dennell R, Huang W, Wu Y, Qiu S, Yang S, atbp. (Hulyo 2018). "Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago" [Okupasyon ng mga hominin sa Talampas ng Loess sa Tsina simula noong 2.1 milyong taon ang nakaraan]. Nature (sa wikang Ingles). 559 (7715): 608–612. Bibcode:2018Natur.559..608Z. doi:10.1038/s41586-018-0299-4. PMID 29995848. S2CID 49670311.

[20] Hublin JJ, Ben-Ncer A, Bailey SE, Freidline SE, Neubauer S, Skinner MM, atbp. (Hunyo 2017). "New fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the pan-African origin of Homo sapiens" [Mga bagong posil mula sa Jebel Irhoud, Moroko at ang pan-Aprikanomg pinagmulan ng Homo sapiens] (PDF). Nature (sa wikang Ingles). 546 (7657): 289–292. Bibcode:2017Natur.546..289H. doi:10.1038/nature22336. hdl:1887/74734. PMID 28593953. S2CID 256771372. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 8 Enero 2020.

[21] Stringer C (Hunyo 2003). "Human evolution: Out of Ethiopia" [Ebolusyon ng tao: Paglabas sa Etiopiya]. Nature (sa wikang Ingles). 423 (6941): 692–693, 695. Bibcode:2003Natur.423..692S. doi:10.1038/423692a. PMID 12802315. S2CID 26693109.

[22] Marean, Curtis; atbp. (2007). "Early human use of marine resources and pigment in South Africa during the Middle Pleistocene" [Paggamit ng mga unang tao sa yamang-tubig at tinta sa Timog Aprika noong kalagitnaan ng Pleistoseno] (PDF). Nature (sa wikang Ingles). 449 (7164): 905–908. Bibcode:2007Natur.449..905M. doi:10.1038/nature06204. PMID 17943129. S2CID 4387442. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 25 Mayo 2023.

[23] Wilkins, Jayne; Schoville, Benjamin J. (Hunyo 2024). "Did climate change make Homo sapiens innovative, and if yes, how? Debated perspectives on the African Pleistocene record" [Naging inobatibo ba ang mga Homo sapiens dahil sa pagbabago ng klima, at kung oo, paano? Mga pinagdedebatehan na pananaw sa mga nakatala sa Pleistoseno sa Aprika]. Quaternary Science Advances (sa wikang Ingles). 14: 100179. Bibcode:2024QSAdv..1400179W. doi:10.1016/j.qsa.2024.100179.

[24] Posth C, Renaud G, Mittnik A, Drucker DG, Rougier H, Cupillard C, atbp. (Marso 2016). "Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe" [Iminumungkahi ng mga Henomang Mitokondrial noong Pleistoseno na may Iisang Pangunahing Pagkalat ng mga hindi Aprikano at may Pagpalit ng Populasyon noong Huling Bahagi ng Panahong Yelo sa Europa] (PDF). Current Biology (sa wikang Ingles). 26 (6): 827–833. Bibcode:2016CBio...26..827P. doi:10.1016/j.cub.2016.01.037. hdl:2440/114930. PMID 26853362. S2CID 140098861. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 12 Marso 2025.

[25] Karmin M, Saag L, Vicente M, Wilson Sayres MA, J?rve M, Talas UG, atbp. (Abril 2015). "A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture" [Naganap kasabay ng pandaigdigang pagbabago sa kultura ang isang kamakailang pagkonti sa dibersidad ng kromosoma Y]. Genome Research (sa wikang Ingles). 25 (4): 459–466. doi:10.1101/gr.186684.114. PMC 4381518. PMID 25770088.

[26] Clarkson C, Jacobs Z, Marwick B, Fullagar R, Wallis L, Smith M, atbp. (Hulyo 2017). "Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago" [Okupasyon ng mga tao sa hilagang Australia bandang 65,000 taon ang nakaraan]. Nature (sa wikang Ingles). 547 (7663): 306–310. Bibcode:2017Natur.547..306C. doi:10.1038/nature22968. hdl:2440/107043. PMID 28726833. S2CID 205257212. Inarkibo mula sa orihinal noong 15 Agosto 2024.

[27] Appenzeller T (Mayo 2012). "Human migrations: Eastern odyssey" [Mga migrasyon ng tao: Paglalakbay pasilangan]. Nature (sa wikang Ingles). 485 (7396): 24–26. Bibcode:2012Natur.485...24A. doi:10.1038/485024a. PMID 22552074.

[28] Noonan JP (Mayo 2010). "Neanderthal genomics and the evolution of modern humans" [Henomika ng mga Neandertal at ang ebolusyon ng modernong tao]. Genome Research (sa wikang 3n). 20 (5): 547–553. doi:10.1101/gr.076000.108. PMC 2860157. PMID 20439435.{{cite journal}}: CS1 maint: unrecognized language (link)

[pmid21179161-29] Reich D, Green RE, Kircher M, Krause J, Patterson N, Durand EY, atbp. (Disyembre 2010). "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia" [Kasaysayang panghenetika ng isang sinaunang grupo ng mga hominin mula sa Kuweba ng Denisova sa Siberia]. Nature (sa wikang Ingles). 468 (7327): 1053–1060. Bibcode:2010Natur.468.1053R. doi:10.1038/nature09710. hdl:10230/25596. PMC 4306417. PMID 21179161.

[30] Boyd R, Silk JB (2003). How Humans Evolved [Paano Umusbong ang mga Tao] (sa wikang Ingles). New York: Norton. ISBN 978-0-393-97854-4.

[31] Scarre, Chris (2018). "The world transformed: from foragers and farmers to states and empires" [Ang nabagong mundo: mula nangangalap at nagsasaka hanggang sa estado at imperyo]. Sa Scarre, Chris (pat.). The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies [Ang Nakaraan ng Tao: Prehistorya ng Mundo at ang Pag-usbong ng mga Lipunan ng Tao] (sa wikang Ingles) (ika-4 (na) edisyon). London: Thames & Hudson. pp. 174–197. ISBN 978-0-500-29335-5.

[32] Colledge S, Conolly J, Dobney K, Manning K, Shennan S (2013). Origins and Spread of Domestic Animals in Southwest Asia and Europe [Mga Pinagmulan at Pagkalat ng mga Domestikadong Hayop sa Timog-kanlurang Asya at Europa] (sa wikang Ingles). Left Coast. pp. 13–17. ISBN 978-1-61132-324-5.

[33] Scanes CG (Enero 2018). "The Neolithic Revolution, Animal Domestication, and Early Forms of Animal Agriculture" [Ang Rebolusyong Neolitiko, Domestikasyon ng Hayop, at mga Sinaunang Anyo ng Agrikulturang Panghayop]. Sa Scanes CG, Toukhsati SR (mga pat.). Animals and Human Society [Mga Hayop at Lipunan ng Tao] (sa wikang Ingles). Elsevier. pp. 103–131. doi:10.1016/B978-0-12-805247-1.00006-X. ISBN 978-0-12-805247-1.

[34] Lu H, Zhang J, Liu KB, Wu N, Li Y, Zhou K, atbp. (Mayo 2009). "Earliest domestication of common millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago" [Nausog sa 10,000 taon ang nakaraan ang pinakamaagang domestikasyon ng karaniwang dawa (Panicum miliaceum) sa Silangang Asya]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 106 (18): 7367–7372. Bibcode:2009PNAS..106.7367L. doi:10.1073/pnas.0900158106. PMC 2678631. PMID 19383791.

[35] Spielvogel J (1 Enero 2014). Western Civilization [Kanluraning Sibilisasyon] (sa wikang Ingles). Cengage. ISBN 978-1-285-98299-1.

[36] Garfinkle, Steven J. (2013). "Ancient Near Eastern City-States" [Mga Sinaunang Lungsod-estado sa Malapit na Silangan]. Sa Peter Fibiger Bang; Walter Scheidel (mga pat.). The Oxford Handbook of the State in the Ancient Near East and Mediterranean [Ang Handbook ng Oxford sa Estado ng Sinaunang Malapit na Silangan at Mediteraneo] (sa wikang Ingles). Oxford Academic. pp. 94–119. doi:10.1093/oxfordhb/9780195188318.013.0004. ISBN 978-0-19-518831-8.

[37] Woods C (28 Pebrero 2020). "The Emergence of Cuneiform Writing" [Ang Pag-usbong ng Pagsusulat sa Kuneiporme]. Sa Hasselbach-Andee R (pat.). A Companion to Ancient Near Eastern Languages [Gabay sa mga Sinaunang Wika ng Malapit na Silangan] (sa wikang Ingles) (ika-1 (na) edisyon). Wiley. pp. 27–46. doi:10.1002/9781119193814.ch2. ISBN 978-1-119-19329-6. S2CID 216180781.

[38] Robinson A (Oktubre 2015). "Ancient civilization: Cracking the Indus script" [Sinaunang sibilisasyon: Paglutas sa sulat Indus]. Nature (sa wikang Ingles). 526 (7574): 499–501. Bibcode:2015Natur.526..499R. doi:10.1038/526499a. PMID 26490603. S2CID 4458743.

[39] Crawford H (2013). "Trade in the Sumerian world" [Kalakalan sa mundo ng Sumer]. The Sumerian World [Ang mundo ng Sumer] (sa wikang Ingles). Routledge. pp. 447–461. ISBN 978-1-136-21911-5.

[40] "Sacred City of Caral-Supe" [Sagradong Lungsod ng Caral-Supe]. UNESCO World Heritage Centre (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 23 Mayo 2024. Nakuha noong 27 Mayo 2024.

[41] Edwards JF (2003). "Building the Great Pyramid: Probable Construction Methods Employed at Giza" [Pagtayo sa Dakilang Piramide: Mga Posibleng Paraan ng Konstruksiyon na Isinagawa sa Giza]. Technology and Culture (sa wikang Ingles). 44 (2): 340–354. doi:10.1353/tech.2003.0063. ISSN 0040-165X. JSTOR 25148110. S2CID 109998651.

[42] Voosen P (Agosto 2018). "New geological age comes under fire" [Pinuna ng marami ang bagong panahong heolohikal]. Science (sa wikang Ingles). 361 (6402): 537–538. Bibcode:2018Sci...361..537V. doi:10.1126/science.361.6402.537. PMID 30093579. S2CID 51954326.

[43] Keightley DN (1999). "The Shang: China's first historical dynasty" [Ang Shang: unang makasaysayang dinastiya ng Tsina]. Sa Loewe M, Shaughnessy EL (mga pat.). The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 BC [Ang Kasaysayan ng Cambridge sa Sinaunang Tsina: Mula sa mga Pinagmulan ng Sibilisasyon hanggang 221 BKP] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. pp. 232–291. ISBN 978-0-521-47030-8.

[44] Saggs HW (2000). Babylonians [Mga taga-Babilonya] (sa wikang Ingles). University of California Press. p. 7. ISBN 978-0-520-20222-1.

[45] Drake BL (1 Hunyo 2012). "The influence of climatic change on the Late Bronze Age Collapse and the Greek Dark Ages" [Ang impluwensiya ng pagbabago ng klima sa Pagbagsak sa huling bahagi ng Panahong Bronse at ang Madilim na Panahon ng Gresya]. Journal of Archaeological Science (sa wikang Ingles). 39 (6): 1862–1870. Bibcode:2012JArSc..39.1862D. doi:10.1016/j.jas.2012.01.029.

[46] Wells PS (2011). "The Iron Age" [Ang Panahon ng Bakal]. Sa Milisauskas S (pat.). European Prehistory [Prehistoryang Europeo]. Interdisciplinary Contributions to Archaeology (sa wikang Ingles). New York: Springer. pp. 405–460. doi:10.1007/978-1-4419-6633-9_11. ISBN 978-1-4419-6633-9.

[47] Hughes-Warrington M (2018). "Sense and non-sense in Ancient Greek histories" [Katuturan at kawalang katuturan sa mga kasaysayan ng Sinaunang Gresya]. History as Wonder: Beginning with Historiography [Kasaysayan bilang Wonder: Simula sa Historiograpiya] (sa wikang Ingles). Reyno Unido: Taylor & Francis. ISBN 978-0-429-76315-1.

[48] Beard M (2 Oktubre 2015). "Why ancient Rome matters to the modern world" [Bakit mahalaga sa modernong mundo ang sinaunang Roma]. The Guardian (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Abril 2021.

[49] Vidergar AB (11 Hunyo 2015). "Stanford scholar debunks long-held beliefs about economic growth in ancient Greece" [Pinabulaanan ng iskolar ng Stanford ang mga matagal na'ng paniniwala tungkol sa paglago ng ekonomiya sa sinaunang Gresya] (sa wikang Ingles). Stanford University. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Abril 2021.

[50] Milbrath S (Marso 2017). "The Role of Solar Observations in Developing the Preclassic Maya Calendar" [Ang Gampanin ng mga Obserbasyong Solar sa Pagdebelop sa Preklasikong Kalendaryonf Maya]. Latin American Antiquity (sa wikang Ingles). 28 (1): 88–104. doi:10.1017/laq.2016.4. ISSN 1045-6635. S2CID 164417025.

[51] Benoist A, Charbonnier J, Gajda I (2016). "Investigating the eastern edge of the kingdom of Aksum: architecture and pottery from Wakarida" [Pag-imbestiga sa silangang sulok ng kaharian ng Aksum: arkitektura at pamamalayok mula sa Wakarida]. Proceedings of the Seminar for Arabian Studies (sa wikang Ingles). 46: 25–40. ISSN 0308-8421. JSTOR 45163415.

[52] Farazmand A (1 Enero 1998). "Administration of the Persian Achaemenid world-state empire: implications for modern public administration" [Administrasyon ng pandaigdigang imperyong estado ng Achaemenid sa Persia: mga implikasyon para sa modernong pampublikong administrasyon]. International Journal of Public Administration (sa wikang Ingles). 21 (1): 25–86. doi:10.1080/01900699808525297. ISSN 0190-0692.

[53] Ingalls DH (1976). "Kālidāsa and the Attitudes of the Golden Age" [Kālidāsa at ang Kaugalian ng Ginintuang Panahon]. Journal of the American Oriental Society (sa wikang Ingles). 96 (1): 15–26. doi:10.2307/599886. ISSN 0003-0279. JSTOR 599886.

[54] Xie J (2020). "Pillars of Heaven: The Symbolic Function of Column and Bracket Sets in the Han Dynasty" [Mga Haligi ng Langit: Ang Simbolikong Silbi ng Hanay at Bracket Set sa Dinastiyang Han]. Architectural History (sa wikang Ingles). 63: 1–36. doi:10.1017/arh.2020.1. ISSN 0066-622X. S2CID 229716130.

[55] Marx W, Haunschild R, Bornmann L (2018). "Climate and the Decline and Fall of the Western Roman Empire: A Bibliometric View on an Interdisciplinary Approach to Answer a Most Classic Historical Question" [Klima at ang Paghina at Pagbagsak ng Kanlurang Imperyong Romano: Pananaw sa Bibliometriya ukol sa Interdisiplinaryong Pagtingin para Masagot ang Pinakaklasikal na Tanong sa Kasaysayan]. Climate (sa wikang Ingles). 6 (4): 90. Bibcode:2018Clim....6...90M. doi:10.3390/cli6040090.

[Renima-2016-56] Renima A, Tiliouine H, Estes RJ (2016). "The Islamic Golden Age: A Story of the Triumph of the Islamic Civilization" [Ang Ginintuang Panahon ng Islam: Kuwento ng Tagumpay ng Sibilisasyong Islam]. Sa Tiliouine H, Estes RJ (mga pat.). The State of Social Progress of Islamic Societies [Ang Estado ng mga Progreso sa Lipunan ng mga Lipunang Islam]. International Handbooks of Quality-of-Life (sa wikang Ingles). Springer International Publishing. pp. 25–52. doi:10.1007/978-3-319-24774-8_2. ISBN 978-3-319-24774-8.

[57] Asbridge T (2012). "Introduction: The world of the crusades" [Panimula: Ang mundo ng mga krusada]. The Crusades: The War for the Holy Land [Mga Krusada: Ang Digmaan para sa Banal na Lupain] (sa wikang Ingles). Simon and Schuster. ISBN 978-1-84983-770-5.

[58] Adam King (2002). "Mississippian Period" [Panahong Mississippi]. New Georgia Encyclopedia. Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Agosto 2009.

[59] May T (2013). The Mongol Conquests in World History [Ang Pananakop ng mga Mongol sa Kasaysayan ng Mundo] (sa wikang Ingles). Reaktion Books. p. 7. ISBN 978-1-86189-971-2.

[60] Canós-Donnay S (25 Pebrero 2019). "The Empire of Mali" [Ang Imperyo ng Mali]. Oxford Research Encyclopedia of African History (sa wikang Ingles). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.266. ISBN 978-0-19-027773-4. Inarkibo mula sa orihinal noong 20 Oktubre 2021.

[61] Canela SA, Graves MW. "The Tongan Maritime Expansion: A Case in the Evolutionary Ecology of Social Complexity" [Ang Pagpapalawak ng Tonga sa Karagatan: Kaso sa Ebolusyonal na Ekolohiya ng Pagkakomplikado ng Lipunan]. Asian Perspectives (sa wikang Ingles). 37 (2): 135–164.

[62] Conrad G, Demarest AA (1984). Religion and Empire: The Dynamics of Aztec and Inca Expansionism [Relihiyon at Imperyo: Ang Dinamika ng Pagpapalawak ng Aztec at Inca] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. p. 2. ISBN 0-521-31896-3.

[63] Kafadar C (1 Enero 1994). "Ottomans and Europe" [Mga Ottoman at Europa]. Sa Brady T, Oberman T, Tracy JD (mga pat.). Handbook of European History 1400–1600: Late Middle Ages, Renaissance and Reformation [Handbook ng Kasaysayan ng Europa 1400–1600: Huling Gitnang Kapanahunan, Renasimiyento, at Repormasyon] (sa wikang Ingles). Brill. pp. 589–635. doi:10.1163/9789004391659_019. ISBN 978-90-04-39165-9. Inarkibo mula sa orihinal noong 2 Mayo 2022.

[64] Goree R (19 Nobyembre 2020). "The Culture of Travel in Edo-Period Japan" [Ang Kultura ng Paglalakbay sa Hapón noong Panahong Edo]. Oxford Research Encyclopedia of Asian History (sa wikang Ingles). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277727.013.72. ISBN 978-0-19-027772-7. Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Agosto 2021.

[65] Mosca MW (2010). "China's Last Empire: The Great Qing" [Ang Huling Imperyo ng Tsina: Ang Dakilang Qing]. Pacific Affairs (sa wikang Ingles). 83. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Marso 2022.

[66] Suyanta S, Ikhlas S (19 Hulyo 2016). "Islamic Education at Mughal Kingdom in India (1526–1857)" [Edukasyong Islam sa Kaharian ng Mughal sa India (1526–1857)]. Al-Ta Lim Journal (sa wikang Ingles). 23 (2): 128–138. doi:10.15548/jt.v23i2.228. ISSN 2355-7893. Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Abril 2022.

[67] Kirkpatrick R (2002). The European Renaissance, 1400–1600 [Ang Renasimiyento sa Europa: 1400–1600] (sa wikang Ingles). Routledge. p. 1. ISBN 978-1-317-88646-4. OCLC 893909816. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Hulyo 2022.

[68] Arnold D (2002). The Age of Discovery, 1400–1600 [Ang Panahon ng Pagtuklas, 1400–1600] (sa wikang Ingles) (ika-2 (na) edisyon). Routledge. pp. xi. ISBN 978-1-136-47968-7. OCLC 859536800. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Hulyo 2022.

[69] Dixon EJ (Enero 2001). "Human colonization of the Americas: timing, technology and process" [Kolonisasyon ng mga Tao sa Kaamerikahan: tayming, teknolohiya, at proseso]. Quaternary Science Reviews (sa wikang Ingles). 20 (1–3): 277–299. Bibcode:2001QSRv...20..277J. doi:10.1016/S0277-3791(00)00116-5.

[70] Keehnen, Floris W. M.; Mol, Angus A. A. (2020). "The roots of the Columbian Exchange: an entanglement and network approach to early Caribbean encounter transactions" [Ang mga ugat ng Palitang Kolumbiyano: paghahawi at sala-salabat na pagtingin sa mga unang transaksyon sa pagkikita sa Caribbean]. Journal of Island and Coastal Archaeology (sa wikang Ingles). 16 (2–4): 261–289. doi:10.1080/15564894.2020.1775729. PMC 8452148. PMID 34557059.

[71] Lovejoy PE (1989). "The Impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A Review of the Literature" [Ang Epekto sa Aprika ng Palitan ng Alipin sa Atlantiko: Rebyu sa Literatura]. The Journal of African History (sa wikang Ingles). 30 (3): 365–394. doi:10.1017/S0021853700024439. ISSN 0021-8537. JSTOR 182914. S2CID 161321949. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Marso 2022.

[72] Cave AA (2008). "Genocide in the Americas" [Henosidyo sa Kaamerikahan]. Sa Stone D (pat.). The Historiography of Genocide [Historiograpiya ng Henosidyo] (sa wikang Ingles). London: Palgrave Macmillan UK. pp. 273–295. doi:10.1057/9780230297784_11. ISBN 978-0-230-29778-4.

[73] Delisle RG (Setyembre 2014). "Can a revolution hide another one? Charles Darwin and the Scientific Revolution" [Maaari bang makapagtago ng rebolusyon sa isa pang rebolusyon? Si Charles Darwin at ang Rebolusyong Makaagham]. Endeavour (sa wikang Ingles). 38 (3–4): 157–158. doi:10.1016/j.endeavour.2014.10.001. PMID 25457642.

[74] "Sister Revolutions: American Revolutions on Two Continents" [Magkapatid na Rebolusyon: Ang Rebolusyong Amerikano sa Dalawang Kontinente]. US National Park Services (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 27 Mayo 2024.

[75] O'Rourke KH (Marso 2006). "The worldwide economic impact of the French Revolutionary and Napoleonic Wars, 1793–1815" [Ang pandaigdigang epekto sa ekonomiya ng Rebolusyong Pranses at ang mga Digmaang Napoleoniko, 1793–1815]. Journal of Global History (sa wikang Ingles). 1 (1): 123–149. doi:10.1017/S1740022806000076. ISSN 1740-0228. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Hulyo 2022.

[76] Zimmerman AF (Nobyembre 1931). "Spain and Its Colonies, 1808–1820" [Espanya at ang mga Kolonya nuto, 1808–1820]. The Hispanic American Historical Review (sa wikang Ingles). 11 (4): 439–463. doi:10.2307/2506251. JSTOR 2506251. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Marso 2022.

[77] David S (2011). "British History in depth: Slavery and the 'Scramble for Africa'" [Malalimang pagtalakay sa Kasaysayan ng Britanya: Pang-aalipin at ang 'Agawan para sa Aprika']. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Marso 2022.

[78] Raudzens G (2004). "The Australian Frontier Wars, 1788–1838" [Ang mga Digmaan sa Hangganan ng Australya, 1788–1838]. The Journal of Military History (sa wikang Ingles). 68 (3): 957–959. doi:10.1353/jmh.2004.0138. ISSN 1543-7795. S2CID 162259092.

[79] Palan R (14 Enero 2010). "International Financial Centers: The British-Empire, City-States and Commercially Oriented Politics" [Mga Pandaigdigang Sentrong Pampinansiyal: Ang Imperyong Britaniko, mga Lungsod-estado, at Politikang Nakatuon sa Komersyo]. Theoretical Inquiries in Law (sa wikang Ingles). 11 (1). doi:10.2202/1565-3404.1239. ISSN 1565-3404. S2CID 56216309. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Agosto 2021.

[80] Clark CM (2012). "Polarization of Europe, 1887–1907" [Polarisasyon ng Europa, 1887–1907]. The sleepwalkers : how Europe went to war in 1914 [Naglalakad nang tulog: paano nauwi sa digmaan ang Europa noong 1914] (sa wikang Ingles). London: Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9942-6. OCLC 794136314. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Hulyo 2022.

[81] Dahl, Robert (1989). Democracy and Its Critics [Demokrasya at ang mga Kritiko Nito] (sa wikang Ingles). Yale UP. pp. 239–240. ISBN 0-300-15355-4.

[82] Plous S (Mayo 1993). "The Nuclear Arms Race: Prisoner's Dilemma or Perceptual Dilemma?" [Ang Karera sa Sandatang Nukleyar: Dilema ng Preso o Pananaw?]. Journal of Peace Research (sa wikang Ingles). 30 (2): 163–179. doi:10.1177/0022343393030002004. ISSN 0022-3433. S2CID 5482851. Inarkibo mula sa orihinal noong 21 Pebrero 2022.

[83] McDougall WA (Mayo 1985). "Sputnik, the space race, and the Cold War" [Sputnik, ang karera sa kalawakan, at ang Digmaang Malamig]. Bulletin of the Atomic Scientists (sa wikang Ingles). 41 (5): 20–25. Bibcode:1985BuAtS..41e..20M. doi:10.1080/00963402.1985.11455962. ISSN 0096-3402.

[84] Sachs JD (Abril 2017). "Globalization – In the Name of Which Freedom?" [Globalisasyon – Sa Ngalan ng Anong Kalayaan?]. Humanistic Management Journal (sa wikang Ingles). 1 (2): 237–252. doi:10.1007/s41463-017-0019-5. ISSN 2366-603X. S2CID 133030709.

[85] "World" [Mundo]. The World Factbook (sa wikang Ingles). CIA. 17 Mayo 2016. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Enero 2021.

[86] "World Population Prospects: The 2017 Revision" [World Population Prospects l: Rebisyon noong 2017] (pdf) (sa wikang Ingles). United Nations. 2017. p. 2&17. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 26 Hunyo 2019.

[88] "The World's Cities in 2018" [Ang mga Lungsod ng Mundo noong 2018] (pdf). United Nations (sa wikang Ingles). Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 1 Nobyembre 2018.

[90] Rector RK (2016). The Early River Valley Civilizations [Ang mga Unang Sibilisasyon sa Lambak-ilog] (sa wikang Ingles) (ika-1 (na) edisyon). New York: Rosen Publishing. p. 10. ISBN 978-1-4994-6329-3. OCLC 953735302.

[91] "How People Modify the Environment" [Paano Binabago ng mga Tao ang Kapaligiran] (PDF) (sa wikang Ingles). Westerville City School District. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 25 Pebrero 2021.

[92] "Natural disasters and the urban poor" [Mga likas na sakuna at ang mga mahihirap sa urbanong lugar] (PDF) (sa wikang Ingles). World Bank. Oktubre 2003. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 9 Agosto 2017.

[93] Habitat UN (2013). The state of the world's cities 2012 / prosperity of cities [Ang katayuan ng mga lungsod ng mundo ng 2012 / kayamanan ng mga lungsod] (sa wikang Ingles). London: Routledge. pp. x. ISBN 978-1-135-01559-6. OCLC 889953315.

[Piantadosi-2003-94] 92.0 ^92.1 ^92.2 Piantadosi CA (2003). The biology of human survival : life and death in extreme environments [Ang biolohiya ng pamamalagi ng tao: buhay at kamatayan sa mga peligrosong kapaligiran] (sa wikang Ingles). Oxford: Oxford University Press. pp. 2–3. ISBN 978-0-19-974807-5. OCLC 70215878.

[Heim-1991-95] Heim BE (1990–1991). "Exploring the Last Frontiers for Mineral Resources: A Comparison of International Law Regarding the Deep Seabed, Outer Space, and Antarctica" [Pangangalugad sa mga Pinakahuling Pinagkukunan ng mga Yamang Mineral: Pagkukumpara sa Pandaigdigang Batas ukol sa Kalupaan sa Ilalim ng Dagat, Labas ng Daigdig, at Antartika]. Vanderbilt Journal of Transnational Law (sa wikang Ingles). 23: 819. Inarkibo mula sa orihinal noong 23 Hunyo 2021.

[96] Kraft R (11 Disyembre 2010). "JSC celebrates ten years of continuous human presence aboard the International Space Station" [Ipinagdidiriwang ng JSC ang sampung taon ng tuloy-tuloy na pananatili ng sangkatauhan sa Pandaigdigang Estasyong Pangkalawakan]. JSC Features (sa wikang Ingles). Johnson Space Center. Inarkibo mula sa orihinal noong 16 Pebrero 2012.

[97] O'Neil D. "Human Biological Adaptability; Overview" [Adaptibilidad ng Biolohiya ng Tao: Lagom] (sa wikang Ingles). Palomar College. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Marso 2013.

[98] Bunn SE, Arthington AH (Oktubre 2002). "Basic principles and ecological consequences of altered flow regimes for aquatic biodiversity" [Mga pangunahing prinsipyo at ekolohikal na kahihinatnan ng pagbabago sa daloy ng tubig sa biodibersidad ng karagatan]. Environmental Management (sa wikang Ingles). 30 (4): 492–507. Bibcode:2002EnMan..30..492B. doi:10.1007/s00267-002-2737-0. hdl:10072/6758. PMID 12481916. S2CID 25834286.

[Bar-On-99] 97.0 ^97.1 Bar-On YM, Phillips R, Milo R (Hunyo 2018). "The biomass distribution on Earth" [Ang distribusyon ng biomasa sa Daigdig]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 115 (25): 6506–6511. Bibcode:2018PNAS..115.6506B. doi:10.1073/pnas.1711842115. PMC 6016768. PMID 29784790.

[100] Tellier LN (2009). Urban world history: an economic and geographical perspective [Kasaysayan ng urbanong mundo: pananaw sa ekonomiya at heograpiya] (sa wikang Ingles). Presses de l'Université du Québec. p. 26. ISBN 978-2-7605-1588-8.

[101] Harl KW (1998). "Population estimates of the Roman Empire" [Mga pagtataya sa populasyon ng Imperyong Romano] (sa wikang Ingles). Tulane.edu. Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Mayo 2016.

[102] Zietz BP, Dunkelberg H (Pebrero 2004). "The history of the plague and the research on the causative agent Yersinia pestis" [Ang kasaysayan ng salot at ang pananaliksik sa sanhi nito na Yersinia pestis]. International Journal of Hygiene and Environmental Health (sa wikang Ingles). 207 (2): 165–178. Bibcode:2004IJHEH.207..165Z. doi:10.1078/1438-4639-00259. PMC 7128933. PMID 15031959.

[103] "World's population reaches six billion" [Umabot na nang anim na bilyon ang populasyon ng mundo]. BBC News (sa wikang Ingles). 5 Agosto 1999. Inarkibo mula sa orihinal noong 15 Abril 2008.

[104] United Nations. "World population to reach 8 billion on 15 November 2022" [Aabot na sa walong bilyon ang populasyon ng mundo pagsapit ng ika-15 ng Nobyembre 2022]. United Nations (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 20 Enero 2023.

[105] "World Population to Hit Milestone With Birth of 7 Billionth Person" [Aabot sa Milestone ang Populasyon ng Mundo sa Kapanganakan ng Ikapitong Bilyong Tao]. PBS NewsHour (sa wikang Ingles). 27 Oktubre 2011. Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Setyembre 2017.

[United_Nations_Department_of_Economic_and_Social_Affairs_(DESA)-2018-106] "68% of the world population projected to live in urban areas by 2050, says UN" [68% ng populasyon ng mundo ang inaasahang titira sa mga urbanisadong lugar pagsapit ng 2050, sabi ng UN]. United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA) (sa wikang Ingles). 16 Mayo 2018. Inarkibo mula sa orihinal noong 10 Marso 2021.

[Revolution-107] 105.0 ^105.1 Collins D (1976). The Human Revolution: From Ape to Artist [Ang Rebolusyon ng Tao: Mula Bakulaw Hanggang Artista] (sa wikang Ingles). Phaidon. p. 208. ISBN 978-0-7148-1676-0.

[108] Weisberger, Mindy (23 Marso 2024). "Why don't humans have tails? Scientists find answers in an unlikely place" [Bakit walang buntot ang mga tao? Nahanap ng mga siyentipiko ang sagot sa di-inaasahang lugar]. CNN (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Marso 2024.

[109] Marks JM (2001). Human Biodiversity: Genes, Race, and History [Biodibersidad ng mga Tao: Hene, Lahi, at Kasaysayan] (sa wikang Ingles). Transaction Publishers. p. 16. ISBN 978-0-202-36656-2.

[110] Gea, J (2008). "The Evolution of the Human Species: A Long Journey for the Respiratory System" [Ang Ebolusyon ng Espesye ng Tao: Ang Mahabang Paglalakbay para sa Sistema ng Paghinga]. Archivos de Bronconeumología (sa wikang Ingles). 44 (5): 263–270. doi:10.1016/S1579-2129(08)60042-7. PMID 18448018.

[O'Neil-111] O'Neil D. "Humans" [Mga Tao]. Primates (sa wikang Ingles). Palomar College. Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Enero 2013. Nakuha noong 6 Enero 2013.

[112] "How to be Human: The reason we are so scarily hairy" [Pagiging Tao: Ang dahilan bakit tayo ay masyadong mabuhok]. New Scientist (sa wikang Ingles). 2017. Inarkibo mula sa orihinal noong 25 Pebrero 2021.

[113] Kirchweger G (2 Pebrero 2001). "The Biology of Skin Color: Black and White" [Ang Biolohiya ng Kulay ng Balát: Itim at Puti]. Evolution: Library (sa wikang Ingles). PBS. Inarkibo mula sa orihinal noong 16 Pebrero 2013.

[114] Roser M; Appel C; Ritchie H (8 Oktubre 2013). "Human Height" [Tangkad ng Tao]. Our World in Data (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Enero 2021.

[115] "Senior Citizens Do Shrink – Just One of the Body Changes of Aging" [Pumapandak talaga ang mga Matatanda – Isa sa mga Pagbabago sa Katawan dahil sa Katandaan]. News (sa wikang Ingles). Senior Journal. Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Pebrero 2013.

[116] Bogin B, Rios L (Setyembre 2003). "Rapid morphological change in living humans: implications for modern human origins" [Mabilisang pagbabago sa morpolohiya ng mga nabubuhay na tao: mga implikasyon para sa pinagmulan ng modernong tao]. Comparative Biochemistry and Physiology. Part A, Molecular & Integrative Physiology (sa wikang Ingles). 136 (1): 71–84. doi:10.1016/S1095-6433(02)00294-5. PMID 14527631.

[117] Schlessingerman A (2003). "Mass Of An Adult" [Bigat ng Taong nasa Hustong Edad] (sa wikang Ingles). The Physics Factbook: An Encyclopedia of Scientific Essays. Inarkibo mula sa orihinal noong 1 Enero 2018.

[118] Adams JP, Murphy PG (Hulyo 2000). "Obesity in anaesthesia and intensive care" [Katabaan sa pangangalagang naka-anesthesia at matindihan]. British Journal of Anaesthesia (sa wikang Ingles). 85 (1): 91–108. doi:10.1093/bja/85.1.91. PMID 10927998.

[119] Lombardo MP, Deaner RO (Marso 2018). "Born to Throw: The Ecological Causes that Shaped the Evolution of Throwing In Humans" [Ipinanganak para Maghagis: Ang mga Ekolohikal na Dahilan na Humulma sa Ebolusyon ng Paghahagis ng mga Tao]. The Quarterly Review of Biology (sa wikang Ingles). 93 (1): 1–16. doi:10.1086/696721. ISSN 0033-5770. S2CID 90757192.

[120] Parker-Pope T (27 Oktubre 2009). "The Human Body Is Built for Distance" [Ginawa ang Katawan ng Tao para sa Distansiya]. The New York Times (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Nobyembre 2015.

[121] John B. "What is the role of sweating glands in balancing body temperature when running a marathon?" [Ano ang gampanin ng mga glandula ng pawis sa pagbabalanse sa temperatura ng katawan habang tumatakbo sa isang marathon?] (sa wikang Ingles). Livestrong.com. Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Enero 2013.

[122] Ríos, L; Sleeper, M. M.; Danforth, M. D.; atbp. (2023). "The aorta in humans and African great apes, and cardiac output and metabolic levels in human evolution" [Ang aorta ng mga tao at mga dambuhalang bakulaw ng Aprika at ang nilalabas ng puso at antas ng metabolismo sa ebolusyon ng tao]. Scientific Reports (sa wikang Ingles). 13 (6841): 6841. Bibcode:2023NatSR..13.6841R. doi:10.1038/s41598-023-33675-1. hdl:10261/309357. PMC 10133235. PMID 37100851.

[123] Shave, R. E.; Lieberman, D. E.; Drane, A. L.; atbp. (2019). "Selection of endurance capabilities and the trade-off between pressure and volume in the evolution of the human heart" [Pagpili sa mga kakayahan sa patagalan at ang kapalit sa pagitan ng presyur at bolyum sa ebolusyon ng puso ng tao]. PNAS (sa wikang Ingles). 116 (40): 19905–19910. Bibcode:2019PNAS..11619905S. doi:10.1073/pnas.1906902116. PMC 6778238. PMID 31527253.

[124] Therman E (1980). Human Chromosomes: Structure, Behavior, Effects [Kromosoma ng Tao: Estraktura, Ugali, at Epekto] (sa wikang Ingles). Springer US. pp. 112–124. doi:10.1007/978-1-4684-0107-3. ISBN 978-1-4684-0109-7. S2CID 36686283.

[125] Edwards JH, Dent T, Kahn J (Hunyo 1966). "Monozygotic twins of different sex" [Monosigotong kambal na magkaiba ng kasarian]. Journal of Medical Genetics (sa wikang Ingles). 3 (2): 117–123. doi:10.1136/jmg.3.2.117. PMC 1012913. PMID 6007033.

[126] Machin GA (Enero 1996). "Some causes of genotypic and phenotypic discordance in monozygotic twin pairs" [Ilang mga sanhi ng henotipo at penotipong pagkakaiba ng mga magkakambal na monosigoto]. American Journal of Medical Genetics (sa wikang Ingles). 61 (3): 216–228. doi:10.1002/(SICI)1096-8628(19960122)61:3<216::AID-AJMG5>3.0.CO;2-S. PMID 8741866.

[127] Jonsson H, Magnusdottir E, Eggertsson HP, Stefansson OA, Arnadottir GA, Eiriksson O, atbp. (Enero 2021). "Differences between germline genomes of monozygotic twins" [Pagkakaiba sa pagitan ng mga henomang germline ng mga monosigotong kambal]. Nature Genetics (sa wikang Ingles). 53 (1): 27–34. doi:10.1038/s41588-020-00755-1. PMID 33414551. S2CID 230986741.

[128] Levy S, Sutton G, Ng PC, Feuk L, Halpern AL, Walenz BP, atbp. (Setyembre 2007). "The diploid genome sequence of an individual human" [Ang sekuwensiya ng diploid na henoma ng isang indibiduwal na tao]. PLOS Biology (sa wikang Ingles). 5 (10): e254. doi:10.1371/journal.pbio.0050254. PMC 1964779. PMID 17803354.

[129] "Chimps show much greater genetic diversity than humans" [Ipinapakita na mas matindi ang dibersidad sa henetika ng mga chimpanzee kesa sa mga tao] (sa wikang Ingles). University of Oxford. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Disyembre 2013.

[130] Harpending HC, Batzer MA, Gurven M, Jorde LB, Rogers AR, Sherry ST (Pebrero 1998). "Genetic traces of ancient demography" [Mga bakas sa henetika ng sinaunang demograpiya]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 95 (4): 1961–1967. Bibcode:1998PNAS...95.1961H. doi:10.1073/pnas.95.4.1961. PMC 19224. PMID 9465125.

[131] Jorde LB, Rogers AR, Bamshad M, Watkins WS, Krakowiak P, Sung S, atbp. (Abril 1997). "Microsatellite diversity and the demographic history of modern humans" [Mikrosatelayt na dibersidad at ang kasaysayang pandemograpiya ng mga modernong tao]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 94 (7): 3100–3103. Bibcode:1997PNAS...94.3100J. doi:10.1073/pnas.94.7.3100. PMC 20328. PMID 9096352.

[132] Wade N (7 Marso 2007). "Still Evolving, Human Genes Tell New Story" [Patuloy na Nag-eebolb, Nagpapakita ng Bagong Kuwento ang mga Hene ng Tao]. The New York Times (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Enero 2012.

[133] Pennisi E (Pebrero 2001). "The human genome" [Ang henoma ng tao]. Science (sa wikang Ingles). 291 (5507): 1177–1180. doi:10.1126/science.291.5507.1177. PMID 11233420. S2CID 38355565.

[134] Rotimi CN, Adeyemo AA (Pebrero 2021). "From one human genome to a complex tapestry of ancestry" [Mula sa isang henoma ng tao patungo sa isang komplikadong tapestriya ng mga ninuno]. Nature (sa wikang Ingles). 590 (7845): 220–221. Bibcode:2021Natur.590..220R. doi:10.1038/d41586-021-00237-2. PMID 33568827. S2CID 231882262.

[135] Altshuler DM, Gibbs RA, Peltonen L, Altshuler DM, Gibbs RA, Peltonen L, atbp. (Setyembre 2010). "Integrating common and rare genetic variation in diverse human populations" [Pagsasama sa karaniwan at bihirang mga baryasyon sa henetika sa magkakaibang populasyon ng tao]. Nature (sa wikang Ingles). 467 (7311): 52–58. Bibcode:2010Natur.467...52T. doi:10.1038/nature09298. PMC 3173859. PMID 20811451.

[Bergstrom2020-136] 134.0 ^134.1 ^134.2 Bergstr?m A, McCarthy SA, Hui R, Almarri MA, Ayub Q, Danecek P, atbp. (Marso 2020). "Insights into human genetic variation and population history from 929 diverse genomes" [Mga nalaman sa baryasyon sa henetika ng tao at kasaysayan ng populasyon mula sa 929 na magkakaibang henoma]. Science (sa wikang Ingles). 367 (6484). doi:10.1126/science.aay5012. PMC 7115999. PMID 32193295.

[137] Pertea M, Salzberg SL (2010). "Between a chicken and a grape: estimating the number of human genes" [Sa pagitan ng manok at ubas: pagtataya sa bilang ng mga hene ng tao]. Genome Biology (sa wikang Ingles). 11 (5): 206. doi:10.1186/gb-2010-11-5-206. PMC 2898077. PMID 20441615.

[138] Cann RL, Stoneking M, Wilson AC (1987). "Mitochondrial DNA and human evolution" [Mitokondrial na DNA at ang ebolusyon ng tao]. Nature (sa wikang Ingles). 325 (6099): 31–36. Bibcode:1987Natur.325...31C. doi:10.1038/325031a0. PMID 3025745. S2CID 4285418.

[139] Shehan CL (2016). The Wiley Blackwell Encyclopedia of Family Studies [Ang Ensiklopedya ng Wiley Blackwell sa Araling Pampamilya] (sa wikang Ingles). John Wiley & Sons. p. 406. ISBN 978-0-470-65845-1.

[140] Jukic AM, Baird DD, Weinberg CR, McConnaughey DR, Wilcox AJ (Oktubre 2013). "Length of human pregnancy and contributors to its natural variation" [Haba ng pagkabuntis ng tao at mga may pakana sa likas nitong pagkakaiba]. Human Reproduction (sa wikang Ingles). 28 (10): 2848–2855. doi:10.1093/humrep/det297. PMC 3777570. PMID 23922246.

[141] Klossner NJ (2005). Introductory Maternity Nursing [Panimula sa Pagnanars sa Buntis] (sa wikang Ingles). Lippincott Williams & Wilkins. p. 103. ISBN 978-0-7817-6237-3. Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Abril 2022.

[142] World Health Organization (Nobyembre 2014). "Preterm birth Fact sheet N°363" [Fact sheet sa panganganak preterm N°363] (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Marso 2015.

[143] Kiserud T, Benachi A, Hecher K, Perez RG, Carvalho J, Piaggio G, Platt LD (Pebrero 2018). "The World Health Organization fetal growth charts: concept, findings, interpretation, and application" [Ang mga tsart ng Pandaigdigang Organisasyon sa Kalusugan ukol sa sa paglaki ng fetus: konsepto, nalaman, interpretasyon, at gamit]. American Journal of Obstetrics and Gynecology (sa wikang Ingles). 218 (2S): S619–S629. doi:10.1016/j.ajog.2017.12.010. PMID 29422204. S2CID 46810955.

[144] Khor GL (Disyembre 2003). "Update on the prevalence of malnutrition among children in Asia" [Update sa paglaganap ng malnutrisyon sa mga bata ng Asya]. Nepal Medical College Journal (sa wikang Ingles). 5 (2): 113–122. PMID 15024783.

[145] Rosenberg KR (1992). "The evolution of modern human childbirth" [Ang ebolusyon ng modernong panganganak ng tao]. American Journal of Physical Anthropology (sa wikang Ingles). 35 (S15): 89–124. Bibcode:1992AJPA...35S..89R. doi:10.1002/ajpa.1330350605. ISSN 1096-8644.

[Pavlicev-146] Pavli?ev M, Romero R, Mitteroecker P (Enero 2020). "Evolution of the human pelvis and obstructed labor: new explanations of an old obstetrical dilemma" [Ebolusyon ng bewang ng tao at ang pagle-labor na may balakid: mga bagong paliwanag sa matagal na'ng problema sa panganganak]. American Journal of Obstetrics and Gynecology (sa wikang Ingles). 222 (1): 3–16. doi:10.1016/j.ajog.2019.06.043. PMC 9069416. PMID 31251927. S2CID 195761874.

[147] Rush D (Hulyo 2000). "Nutrition and maternal mortality in the developing world" [Nutrisyon at mortalidad ng buntis sa mundong papaunlad]. The American Journal of Clinical Nutrition (sa wikang Ingles). 72 (1 Suppl): 212S–240S. doi:10.1093/ajcn/72.1.212S. PMID 10871588.

[148] Laland KN, Brown G (2011). Sense and Nonsense: Evolutionary Perspectives on Human Behaviour [Meron at Walang Katuturan: Mga Ebolusyonal na Pananaw sa Ugali ng Tao] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. p. 7. ISBN 978-0-19-958696-7.

[149] Kail RV, Cavanaugh JC (2010). Human Development: A Lifespan View [Pagdebelop ng Tao: Pananaw sa Kabuuan ng Buhay] (sa wikang Ingles) (ika-5 (na) edisyon). Cengage Learning. p. 296. ISBN 978-0-495-60037-4. Inarkibo mula sa orihinal noong 3 Oktubre 2023.

[150] Mintz S (1993). "Life stages" [Mga yugto ng buhay]. Encyclopedia of American Social History [Ensiklopedya ng Kasaysayang Panlipunan ng Amerika] (sa wikang Ingles). Bol. 3. pp. 7–33.

[151] Soliman A, De Sanctis V, Elalaily R, Bedair S (Nobyembre 2014). "Advances in pubertal growth and factors influencing it: Can we increase pubertal growth?" [Mga pag-abante sa paglaki sa kabaguntauhan at mga salik na nakaimpluwensiya rito: Kaya ba nating patindihin ang kabaguntauhan?]. Indian Journal of Endocrinology and Metabolism (sa wikang Ingles). 18 (Suppl 1): S53-62. doi:10.4103/2230-8210.145075. PMC 4266869. PMID 25538878.

[152] Walker ML, Herndon JG (Setyembre 2008). "Menopause in nonhuman primates?" [Menopause sa mga primadong hindi tao?]. Biology of Reproduction (sa wikang Ingles). 79 (3): 398–406. doi:10.1095/biolreprod.108.068536. PMC 2553520. PMID 18495681.

[153] Peccei JS (2001). "Menopause: Adaptation or epiphenomenon?" [Menopause: Adaptasyon o Epipenomena?]. Evolutionary Anthropology (sa wikang Ingles). 10 (2): 43–57. doi:10.1002/evan.1013. S2CID 1665503.

[154] Marziali C (7 Disyembre 2010). "Reaching Toward the Fountain of Youth" [Pagkamit tungo sa Bukal ng Pagkabata]. USC Trojan Family Magazine (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 13 Disyembre 2010.

[155] Kalben BB (2002). "Why Men Die Younger: Causes of Mortality Differences by Sex" [Bakit Mas Maagang Mamatay ang mga Lalaki: Mga Sanhi ng Pagkakaiba sa Mortalidad ng bawat Kasarian] (sa wikang Ingles). Society of Actuaries. Inarkibo mula sa orihinal noong 1 Hulyo 2013.

[156] "Life expectancy at birth, female (years)" [Inaasahang haba ng buhay, babae (taon)]. World Bank (sa wikang Ingles). 2018. Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Enero 2021.

[157] "Life expectancy at birth, male (years)" [Inaasahang haba ng buhay, lalaki (taon)]. World Bank (sa wikang Ingles). 2018. Inarkibo mula sa orihinal noong 24 Pebrero 2021.

[158] Concei??o P, atbp. (2019). Human Development Report [Ulat sa Pagdebelop ng Tao] (PDF) (sa wikang Ingles). United Nations Development Programme. ISBN 978-92-1-126439-5. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 20 Marso 2021.

[159] "Human Development Report 2019" [Ulat sa Pagdebelop ng Tao 2019] (PDF) (sa wikang Ingles). United Nations Development Programme. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 22 Abril 2022.

[160] "The World Factbook" [Ang Factbook nf Mundo] (sa wikang Ingles). Central Intelligence Agency. Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Setyembre 2009.

[161] "Chapter 1: Setting the Scene" [Kabanata 1: Pag-setup sa Eksena] (PDF) (sa wikang Ingles). UNFPA. 2012. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 12 Hunyo 2013.

[162] Cordain L (2007). "Implications of Plio-pleistocene diets for modern humans" [Mga implikasyon ng mga diyetang Pliopleistoseno sa mga modernong tao]. Sa Ungar PS (pat.). Evolution of the human diet: the known, the unknown and the unknowable [Ebolusyon ng diyeta ng tao: ang alam, hindi alam, at hindi malalaman] (sa wikang Ingles). pp. 264–265.

[163] "Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets" [Posisyon ng American Dietetic Association at Dietitians of Canada: mga diyetang vegetarian]. Journal of the American Dietetic Association (sa wikang Ingles). 103 (6): 748–765. Hunyo 2003. doi:10.1053/jada.2003.50142. PMID 12778049.

[Crittenden-2017-164] 162.0 ^162.1 Crittenden AN, Schnorr SL (2017). "Current views on hunter-gatherer nutrition and the evolution of the human diet" [Mga kasalukuyang pananaw sa nutrisyon ng mga nangangaso at nangangalap at ang ebolusyon ng diyeta ng tao]. American Journal of Physical Anthropology (sa wikang Ingles). 162 (S63): 84–109. Bibcode:2017AJPA..162S..84C. doi:10.1002/ajpa.23148. PMID 28105723.

[165] Cordain L, Eaton SB, Sebastian A, Mann N, Lindeberg S, Watkins BA, atbp. (Pebrero 2005). "Origins and evolution of the Western diet: health implications for the 21st century" [Mga pinagmulan at ebolusyon ng Kanluraning diyeta: mga implikasyon sa kalusugan sa ika-21 siglo]. The American Journal of Clinical Nutrition (sa wikang Ingles). 81 (2): 341–354. doi:10.1093/ajcn.81.2.341. PMID 15699220.

[166] Ulijaszek SJ (Nobyembre 2002). "Human eating behaviour in an evolutionary ecological context" [Kaugalian ng mga tao sa pagkain sa kontekstong ebolusyonal at ekolohikal]. The Proceedings of the Nutrition Society (sa wikang Ingles). 61 (4): 517–526. doi:10.1079/PNS2002180. PMID 12691181.

[167] John Carey (2023). "Unearthing the origins of agriculture" [Paghuhukay sa pinagmulan ng agrikultura]. Proceedings of the National Academy of Sciences (sa wikang Ingles). 120 (15): e2304407120. Bibcode:2023PNAS..12004407C. doi:10.1073/pnas.2304407120. PMC 10104519. PMID 37018195.

[168] Ayelet Shavit; Gonen Sharon (2023). "Can models of evolutionary transition clarify the debates over the Neolithic Revolution?" [Malilinaw ba ng mga modelo sa transisyon ng ebolusyon ang mga debate ukol sa Rebolusyong Neolitiko?]. Philosophical Transactions of the Royal Society B (sa wikang Ingles). 378 (1872). doi:10.1098/rstb.2021.0413. PMC 9869441. PMID 36688395.

[169] Holden C, Mace R (Oktubre 1997). "Phylogenetic analysis of the evolution of lactose digestion in adults" [Pagsusuring pilohenetiko sa ebolusyon ng pagtunaw sa laktasa sa mga nasa hustong edad]. Human Biology (sa wikang Ingles). 69 (5): 605–628. PMID 9299882.

[170] Gibbons A. "The Evolution of Diet" [Ang Ebolusyon ng Diyeta]. National Geographic (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Agosto 2014.

[171] Lieberson AD (2004). "How Long Can a Person Survive without Food?" [Gaano Katagal Mabubuhay ang Tao nang Walang Pagkain?]. Scientific American (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Pebrero 2019.

[172] Spector D (9 Marso 2018). "Here's how many days a person can survive without water" [Narito ang dami ng araw mabubuhay ang tao nang walang tubig]. Business Insider Australia (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Hunyo 2014.

[173] Mai HJ (2020). "U.N. Warns Number Of People Starving To Death Could Double Amid Pandemic" [Nagbabala ang UN na Maaaring Dumoble dahil sa Pandemya ang Bilang ng mga Taong Namamatay dahil sa Gutom]. NPR (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 28 Hunyo 2021.

[174] Murray CJ, Lopez AD (Mayo 1997). "Global mortality, disability, and the contribution of risk factors: Global Burden of Disease Study" [Pandaigdigang mortalidad, kapansanan, at ang kontribusyon ng mga salik sa peligro: Pag-aaral sa Pandaigdigang Pasanin ng Sakit]. Lancet (sa wikang Ingles). 349 (9063): 1436–1442. doi:10.1016/S0140-6736(96)07495-8. PMID 9164317. S2CID 2569153.

[Haslam-175] 173.0 ^173.1 Haslam DW, James WP (Oktubre 2005). "Obesity" [Labis na Katabaan]. Lancet (sa wikang Ingles). 366 (9492): 1197–1209. doi:10.1016/S0140-6736(05)67483-1. PMID 16198769. S2CID 208791491.

[176] Catenacci VA, Hill JO, Wyatt HR (Setyembre 2009). "The obesity epidemic" [Ang epidemya ng katabaan]. Clinics in Chest Medicine (sa wikang Ingles). 30 (3): 415–444, vii. doi:10.1016/j.ccm.2009.05.001. PMID 19700042.

[177] O'Neil D. "Adapting to Climate Extremes" [Pag-adapt sa Tindi ng Klima]. Human Biological Adaptability (sa wikang Ingles). Palomar College. Inarkibo mula sa orihinal noong 6 Enero 2013.

[178] Rask-Andersen M, Karlsson T, Ek WE, Johansson ? (Setyembre 2017). "Gene-environment interaction study for BMI reveals interactions between genetic factors and physical activity, alcohol consumption and socioeconomic status" [Ipinakita sa pag-aaral sa interaksyon ng hene at kalikasan para sa BMI ang mga interaksyon sa pagitan ng mga salik sa henetika at pisikal na gawain, pagkonsumo ng alak, at estadng sosyoekonomiko]. PLOS Genetics (sa wikang Ingles). 13 (9): e1006977. doi:10.1371/journal.pgen.1006977. PMC 5600404. PMID 28873402.

[179] Beja-Pereira A, Luikart G, England PR, Bradley DG, Jann OC, Bertorelle G, atbp. (Disyembre 2003). "Gene-culture coevolution between cattle milk protein genes and human lactase genes" [Koebolusyon ng kultura at hene sa pagitan ng mga hene ng protina ng gatas ng baka at mga hene ng laktasa ng mga tao]. Nature Genetics (sa wikang Ingles). 35 (4): 311–313. doi:10.1038/ng1263. PMID 14634648. S2CID 20415396.

[180] Weatherall DJ (Mayo 2008). "Genetic variation and susceptibility to infection: the red cell and malaria" [Pagkakaiba sa henetika at pagkakaroon ng impeksiyon: ang pulang selula at ang malaria]. British Journal of Haematology (sa wikang Ingles). 141 (3): 276–286. doi:10.1111/j.1365-2141.2008.07085.x. PMID 18410566. S2CID 28191911.

[181] Shelomi M, Zeuss D (5 Abril 2017). "Bergmann's and Allen's Rules in Native European and Mediterranean Phasmatodea" [Mga Tuntunin ni Bergmann at Allen sa Phasmatodea ng Katutubong Europeo at Mediteraneo]. Frontiers in Ecology and Evolution (sa wikang Ingles). 5: 25. Bibcode:2017FrEEv...5...25S. doi:10.3389/fevo.2017.00025. hdl:11858/00-001M-0000-002C-DD87-4. ISSN 2296-701X. S2CID 34882477.

[182] Ilardo MA, Moltke I, Korneliussen TS, Cheng J, Stern AJ, Racimo F, atbp. (Abril 2018). "Physiological and Genetic Adaptations to Diving in Sea Nomads" [Pisyolohikal at Henetikal na Adaptasyon sa Pagsisid ng mga Sea Nomad]. Cell (sa wikang Ingles). 173 (3): 569–580.e15. doi:10.1016/j.cell.2018.03.054. PMID 29677510.

[183] Rogers AR, Iltis D, Wooding S (2004). "Genetic variation at the MC1R locus and the time since loss of human body hair" [Pagkakaiba sa henetika sa MC1R locus at ang panahon simula sa pagkalagas ng buhok ng tao]. Current Anthropology (sa wikang Ingles). 45 (1): 105–08. doi:10.1086/381006. S2CID 224795768.

[:1-184] 182.0 ^182.1 Nina J (2004). "The evolution of human skin and skin color" [Ang ebolusyon ng balat ng tao at kutis]. Annual Review of Anthropology (sa wikang Ingles). 33: 585–623. doi:10.1146/annurev.anthro.33.070203.143955.

[185] Jablonski NG, Chaplin G (Mayo 2010). "Colloquium paper: human skin pigmentation as an adaptation to UV radiation" [Colloquium paper: kulay ng balat ng tao bilang adaptasyon sa radyasyong UV]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 107 (Supplement_2): 8962–8968. Bibcode:2010PNAS..107.8962J. doi:10.1073/pnas.0914628107. PMC 3024016. PMID 20445093.

[186] Jablonski NG, Chaplin G (Hulyo 2000). "The evolution of human skin coloration" [Ang ebolusyon ng kulay ng balat ng tao] (PDF). Journal of Human Evolution (sa wikang Ingles). 39 (1): 57–106. Bibcode:2000JHumE..39...57J. doi:10.1006/jhev.2000.0403. PMID 10896812. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 14 Enero 2012.

[187] Harding RM, Healy E, Ray AJ, Ellis NS, Flanagan N, Todd C, atbp. (Abril 2000). "Evidence for variable selective pressures at MC1R" [Ebidensiya para sa nagbabagong mga presyur sa pagpili sa MC1R]. American Journal of Human Genetics (sa wikang Ingles). 66 (4): 1351–1361. doi:10.1086/302863. PMC 1288200. PMID 10733465.

[188] "The Science Behind the Human Genome Project" [Ang Agham sa Likod ng Proyektong Henoma ng Tao]. Human Genome Project (sa wikang Ingles). US Department of Energy. Inarkibo mula sa orihinal noong 2 Enero 2013.

[189] Keita SO, Kittles RA, Royal CD, Bonney GE, Furbert-Harris P, Dunston GM, Rotimi CN (Nobyembre 2004). "Conceptualizing human variation" [Paglalarawan sa pagkakaiba ng mga tao]. Nature Genetics (sa wikang Ingles). 36 (11 Suppl): S17-20. doi:10.1038/ng1455. PMID 15507998.

[190] "Genetic – Understanding Human Genetic Variation" [Henetika – Pag-unawa sa Pagkakaiba sa Henetika ng Tao]. Human Genetic Variation (sa wikang Ingles). National Institute of Health (NIH). Inarkibo mula sa orihinal noong 25 Agosto 2013.

[191] Jorde LB, Watkins WS, Bamshad MJ, Dixon ME, Ricker CE, Seielstad MT, Batzer MA (Marso 2000). "The distribution of human genetic diversity: a comparison of mitochondrial, autosomal, and Y-chromosome data" [Ang distribusyon ng dibersidad sa henetika ng tao: pagkukumpara sa mitokondrial, autosomal, at kromosomang Y na datos]. American Journal of Human Genetics (sa wikang Ingles). 66 (3): 979–988. doi:10.1086/302825. PMC 1288178. PMID 10712212.

[192] Manica A, Amos W, Balloux F, Hanihara T (Hulyo 2007). "The effect of ancient population bottlenecks on human phenotypic variation" [Ang epekto ng pagliit ng mga sinaunang populasyon sa baryasyon ng penotipo ng tao]. Nature (sa wikang Ingles). 448 (7151): 346–348. Bibcode:2007Natur.448..346M. doi:10.1038/nature05951. PMC 1978547. PMID 17637668.

[193] Chen L, Wolf AB, Fu W, Li L, Akey JM (Pebrero 2020). "Identifying and Interpreting Apparent Neanderthal Ancestry in African Individuals" [Pagkilala at Paglalarawan sa Diumano'y Ninunong Neandertal sa mga Aprikano]. Cell (sa wikang Ingles). 180 (4): 677–687.e16. doi:10.1016/j.cell.2020.01.012. PMID 32004458. S2CID 210955842.

[194] Fusco G, Minelli A (10 Oktubre 2019). The Biology of Reproduction [Ang Biolohiya ng Reproduksiyon] (sa wikang Ingles). Cambridge University Press. p. 304. ISBN 978-1-108-49985-9. Inarkibo mula sa orihinal noong 22 Oktubre 2022. Nakuha noong 30 Hulyo 2022.

[195] Gustafsson A, Lindenfors P (Oktubre 2004). "Human size evolution: no evolutionary allometric relationship between male and female stature" [Ebolusyon ng laki ng tao: walang relasyong alometriko sa pagitan ng tindig ng lalaki at babae]. Journal of Human Evolution (sa wikang Ingles). 47 (4): 253–266. Bibcode:2004JHumE..47..253G. doi:10.1016/j.jhevol.2004.07.004. PMID 15454336.

[196] Miller AE, MacDougall JD, Tarnopolsky MA, Sale DG (1993). "Gender differences in strength and muscle fiber characteristics" [Pagkakaiba ng kasarian sa lakas at katangian ng mga hibla ng masel]. European Journal of Applied Physiology and Occupational Physiology (sa wikang Ingles). 66 (3): 254–262. doi:10.1007/BF00235103. hdl:11375/22586. PMID 8477683. S2CID 206772211.

[197] Bredella MA (2017). "Sex Differences in Body Composition" [Pagkakaiba ng Kasarian sa Komposisyon ng Katawan]. Sa Mauvais-Jarvis F (pat.). Sex and Gender Factors Affecting Metabolic Homeostasis, Diabetes and Obesity [Mga Salik sa Kasarian na Nakakaapekto sa Metabolikong Homeostatis, Diyabetes, at Katabaan]. Advances in Experimental Medicine and Biology (sa wikang Ingles). Bol. 1043. Cham: Springer International Publishing. pp. 9–27. doi:10.1007/978-3-319-70178-3_2. ISBN 978-3-319-70177-6. PMID 29224088.

[198] Easter C. "Sex Linked" [Nauugnay sa Kasarian]. National Human Genome Research Institute (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Abril 2022.

[199] Puts DA, Gaulin SJ, Verdolini K (Hulyo 2006). "Dominance and the evolution of sexual dimorphism in human voice pitch" [Dominasyon at ebolusyon ng dimorpismong pangkasarian sa tinis ng boses ng tao]. Evolution and Human Behavior (sa wikang Ingles). 27 (4): 283–296. Bibcode:2006EHumB..27..283P. doi:10.1016/j.evolhumbehav.2005.11.003. S2CID 32562654.

[200] "Gender, women, and health" [Kasarian, kababaihan, at kalusugan] (sa wikang Ingles). World Health Organization. Inarkibo mula sa orihinal noong 25 Hunyo 2013.

[201] Sax, Leonard (1 Agosto 2002). "How common is lntersex? A response to Anne Fausto-Sterling" [Gaano Kakaraniwan ang mga Intersex? Tugon kay Anne Fausto-Sterling]. The Journal of Sex Research (sa wikang Ingles). 39 (3): 174–178. doi:10.1080/00224490209552139. ISSN 0022-4499. PMID 12476264. S2CID 33795209.

[202] "3-D Brain Anatomy" [Anatomiya ng Utak sa 3-D]. The Secret Life of the Brain (sa wikang Ingles). Public Broadcasting Service. Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Setyembre 2017.

[203] Robson D (9 Nobyembre 2016). "We've got human intelligence all wrong" [Nagkamali tayo sa katalinuhan ng tao]. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Enero 2021.

[204] Owen J (26 Pebrero 2015). "Many Animals – Including Your Dog – May Have Horrible Short-Term Memories" [Maraming mga Hayop – Kabilang ang Iyong Aso – Ang Napakamalimutin]. National Geographic News (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Abril 2021.

[205] Schmidt KL, Cohn JF (2001). "Human facial expressions as adaptations: Evolutionary questions in facial expression research" [Mga ekspresyon sa mukha ng tao bilang adaptasyon: Mga katanungan sa ebolusyon sa pananaliksik sa ekspresyon ng mukha]. American Journal of Physical Anthropology (sa wikang Ingles). 116 (S33): 3–24. Bibcode:2001AJPA..116S...3S. doi:10.1002/ajpa.20001. PMC 2238342. PMID 11786989.

[206] Moisse K (5 Enero 2011). "Tears in Her Eyes: A Turnoff for Guys?" [Mga Luha sa Kanyang Mata: Ayaw ng mga Lalaki?]. ABC News (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Enero 2021.

[207] Deleniv S (2018). "The 'me' illusion: How your brain conjures up your sense of self" [Ang ilusyon ng 'ako': Paano ginagawa ng utak mo ang sarili mo]. New Scientist (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Pebrero 2021.

[208] Stern P (22 Hunyo 2018). "The human prefrontal cortex is special" [Natatangi ang kortesang prepontal ng tao]. Science (sa wikang Ingles). 360 (6395): 1311–1312. Bibcode:2018Sci...360S1311S. doi:10.1126/science.360.6395.1311-g. ISSN 0036-8075. S2CID 149581944.

[209] Erickson R (22 Setyembre 2014). "Are Humans the Most Intelligent Species?" [Mga Tao Nga Ba ang Pinakamatatalinong Espesye?]. Journal of Intelligence (sa wikang Ingles). 2 (3): 119–121. doi:10.3390/jintelligence2030119. ISSN 2079-3200.

[210] Penn, Derek C.; Povinelli, Daniel J. (29 Abril 2007). "On the lack of evidence that non-human animals possess anything remotely resembling a 'theory of mind'" [Ukol sa kawalan ng ebidensiya sa pagkakaroon ng kahit anong maituturing na 'teorya ng isip' sa mga hayop na hindi tao]. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences (sa wikang Ingles). 362 (1480): 731–744. doi:10.1098/rstb.2006.2023. ISSN 0962-8436. PMC 2346530. PMID 17264056.

[211] "Humans not smarter than animals, just different, experts say" [Hindi mas matalino ang mga tao kesa sa mga hayop, iba lang sila, ayon sa mga eksperto]. Phys.org (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Enero 2021.

[212] Grandner MA, Patel NP, Gehrman PR, Perlis ML, Pack AI (Agosto 2010). "Problems associated with short sleep: bridging the gap between laboratory and epidemiological studies" [Mga problemang nauugnay sa maikling tulog: pagtutulay sa pagitan ng mga pag-aaral sa laboratoryo at epidemyolohiya]. Sleep Medicine Reviews (sa wikang Ingles). 14 (4): 239–247. doi:10.1016/j.smrv.2009.08.001. PMC 2888649. PMID 19896872.

[213] Hobson JA (Nobyembre 2009). "REM sleep and dreaming: towards a theory of protoconsciousness" [Pagtulog na REM at panaginip: tungo sa teorya ng protokamalayan]. Nature Reviews. Neuroscience (sa wikang Ingles). 10 (11): 803–813. doi:10.1038/nrn2716. PMID 19794431. S2CID 205505278.

[214] Lite J (29 Hulyo 2010). "How Can You Control Your Dreams?" [Paano Mo Makokontrol ang mga Panaginip Mo?]. Scientific America (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 2 Pebrero 2015.

[215] "Consciousness" [Kamalayan]. Merriam-Webster (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Setyembre 2019.

[216] van Gulick R (2004). "Consciousness" [Kamalayan]. Stanford Encyclopedia of Philosophy (sa wikang Ingles). Metaphysics Research Lab, Stanford University. Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Oktubre 2019.

[217] Searle J (2005). "Consciousness" [Kamalayan]. Sa Honderich T (pat.). The Oxford companion to philosophy [Ang gabay ng Oxford sa pilosopiya] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926479-7.

[218] Jaynes J (2000) [1976]. The Origin of Consciousness in the Breakdown of the Bicameral Mind [Ang Pinagmulan ng Kamalayan sa Pagsilip sa Bikameral na Isip] (PDF) (sa wikang Ingles). Houghton Mifflin. ISBN 0-618-05707-2. Inarkibo mula sa orihinal (PDF) noong 7 Agosto 2019.

[219] Carruthers P (15 Agosto 2011). "Higher-Order Theories of Consciousness" [Mga Pangmataas na Antas na Teorya ng Kamalayan]. Stanford Encyclopedia of Philosophy (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 13 Abril 2021.

[220] "Cognition" [Kognisyon]. Lexico (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Hulyo 2016.

[221] Glattfelder JB (2019). "The Consciousness of Reality" [Ang Kamalayan ng Realidad]. Sa Glattfelder JB (pat.). Information—Consciousness—Reality [Impormasyon—Kamalayan—Realidad]. The Frontiers Collection (sa wikang Ingles). Cham: Springer International Publishing. pp. 515–595. doi:10.1007/978-3-030-03633-1_14. ISBN 978-3-030-03633-1. S2CID 189379814.

[222] McLeod S (20 Marso 2020). "Maslow's Hierarchy of Needs" [Hirarkiya ng Pangangailangan ni Maslow]. Simply Psychology (sa wikang Ingles). Simply Scholar Limited. Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Nobyembre 2018.

[223] Heckhausen J, Heckhausen H (28 Marso 2018). "Introduction and Overview" [Panimula at Buod]. Motivation and Action [Motibasyon at Aksyon] (sa wikang Ingles). Introduction and Overview: Springer, Cham. p. 1. doi:10.1007/978-3-319-65094-4_1. ISBN 978-3-319-65093-7.

[224] Damasio AR (Mayo 1998). "Emotion in the perspective of an integrated nervous system" [Emosyon sa pananaw ng isang integradong sistemang nerbiyos]. Brain Research. Brain Research Reviews (sa wikang Ingles). 26 (2–3): 83–86. doi:10.1016/s0165-0173(97)00064-7. PMID 9651488. S2CID 8504450.

[225] Cabanac M (2002). "What is emotion?" [Ano ang damdamin?]. Behavioural Processes (sa wikang Ingles). 60 (2): 69–83. doi:10.1016/S0376-6357(02)00078-5. PMID 12426062. S2CID 24365776.

[226] Averill JR (Abril 1999). "Individual differences in emotional creativity: structure and correlates" [Indibiduwal na pagkakaiba sa madamdaming pagkamalikhain: estraktura at korelasyon]. Journal of Personality (sa wikang Ingles). 67 (2): 331–371. doi:10.1111/1467-6494.00058. PMID 10202807.

[227] Tyng CM, Amin HU, Saad MN, Malik AS (2017). "The Influences of Emotion on Learning and Memory" [Ang Impluwensiya ng Damdamin sa Pagkatuto at Alaala]. Frontiers in Psychology (sa wikang Ingles). 8: 1454. doi:10.3389/fpsyg.2017.01454. PMC 5573739. PMID 28883804.

[228] Van Gelder JL (Nobyembre 2016). "Emotions in Criminal Decision Making" [Mga Damdamin sa Pagsasagawa ng Kriminal na Desisyon]. Sa Wright R (pat.). Oxford Bibliographies in Criminology [Bibliograpiya ng Oxford sa Kriminolohiya] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. Inarkibo mula sa orihinal noong 29 Enero 2021.

[229] Sharma N, Prakash O, Sengar KS, Chaudhury S, Singh AR (2015). "The relation between emotional intelligence and criminal behavior: A study among convicted criminals" [Ang relasyon sa pagitan ng katalinuhang pandamdamin st ugaling kriminal: Pag-aaral sa mga nasentensiyahang kriminal]. Industrial Psychiatry Journal (sa wikang Ingles). 24 (1): 54–58. doi:10.4103/0972-6748.160934. PMC 4525433. PMID 26257484.

[230] Fredrickson BL (Marso 2001). "The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-and-build theory of positive emotions" [Ang gampanin ng mga positibong damdamin sa positibong sikolohiya: Ang teorya ng pagpalawak at pagtayo sa mga positibong damdamin]. The American Psychologist (sa wikang Ingles). 56 (3): 218–226. doi:10.1037/0003-066X.56.3.218. PMC 3122271. PMID 11315248.

[231] Haybron DM (Agosto 2013). "The proper pursuit of happiness" [Ang tamang paghabol sa saya]. Res Philosophica (sa wikang Ingles). 90 (3): 387–411. doi:10.11612/resphil.2013.90.3.5.

[232] "Secret to happiness may include more unpleasant emotions: Research contradicts idea that people should always seek pleasure to be happy" [Maaaring may mga di kaaya-ayang damdamin ang sikreto sa saya: Tumataliwas ang isang pananaliksik sa ideya na dapat kaaya-aya ang habulin ng mga tao para maging masaya]. ScienceDaily (sa wikang Ingles). American Psychological Association. 14 Agosto 2017. Inarkibo mula sa orihinal noong 11 Nobyembre 2020.

[Bolin-233] Bolin A, Whelehan P (2009). Human Sexuality: Biological, Psychological, and Cultural Perspectives [Seksuwalidad ng Tao: Mga Pananaw sa Biolohiya, Sikolohiya, at Kultura] (sa wikang Ingles). Taylor & Francis. pp. 32–42. ISBN 978-0-7890-2671-2.

[234] Younis I, Abdel-Rahman SH (2013). "Sex difference in libido" [Pagkakaiba ng kasarian sa libog]. Human Andrology (sa wikang Ingles). 3 (4): 85–89. doi:10.1097/01.XHA.0000432482.01760.b0. S2CID 147235090.

[235] "Sexual orientation, homosexuality and bisexuality" [Oryentasyong seksuwal, homoseksuwalidad, at biseksuwalidad] (sa wikang Ingles). American Psychological Association. Inarkibo mula sa orihinal noong 8 Agosto 2013.

[LeVay-236] LeVay S (2017). Gay, Straight, and the Reason Why: The Science of Sexual Orientation [Bakla, Straight, at ang Dahilan Bakit: Ang Agham ng Oryentasyong Seksuwal] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. pp. 8, 19. ISBN 978-0-19-975296-6.

[237] Buss DM (2003). The Evolution of Desire: Strategies of Human Mating [Ang Ebolusyon ng Pagnanasa: Mga Estratehiya ng Pagtatalik ng Tao] (sa wikang Ingles). New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-00802-5.

[238] Fromm E (2000). The art of loving [Ang sining ng pagmamahal] (sa wikang Ingles). New York: Harper Perennial. ISBN 978-0-06-095828-2.

[239] "Love, Actually: The science behind lust, attraction, and companionship" [Pag-ibig Talaga: Ang agham sa likod ng libog, atraksyon, at pagsasama]. Science in the News (sa wikang Ingles). 14 Pebrero 2017. Inarkibo mula sa orihinal noong 28 Oktubre 2020.

[240] Ord T (2020). The Precipice: Existential Risk and the Future of Humanity [Ang Katarikan: Panganib sa Pag-iral at ang Hinaharap ng Sangkatauhan] (sa wikang Ingles). New York: Hachette Books. ISBN 978-0-316-48489-3.

[241] Goldman JG (2012). "Pay attention… time for lessons at animal school" [Makinig... oras na para sa klase sa paaralan ng hayop]. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Enero 2021.

[242] Winkler M, Mueller JL, Friederici AD, M?nnel C (Nobyembre 2018). "Infant cognition includes the potentially human-unique ability to encode embedding" [Kasama sa kognisyon ng mga sanggol ang posibleng natatangi sa tao lang na kakayahang mai-encode ang embedding]. Science Advances (sa wikang Ingles). 4 (11): eaar8334. Bibcode:2018SciA....4.8334W. doi:10.1126/sciadv.aar8334. PMC 6248967. PMID 30474053.

[243] Johnson-Frey SH (Hulyo 2003). "What's so special about human tool use?" [Ano bang espesyal sa paggamit ng mga tao ng kagamitan?]. Neuron (sa wikang Ingles). 39 (2): 201–204. doi:10.1016/S0896-6273(03)00424-0. PMID 12873378. S2CID 18437970.

[244] Lemonick MD (3 Hunyo 2015). "Chimps Can't Cook, But Maybe They'd Like To" [Di Kayang Magluto ng mga Matsing, Pero Baka Gusto Nila]. National Geographic News (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Enero 2021.

[245] Vakhitova T, Gadelshina L (2 Hunyo 2015). "The Role and Importance of the Study of Economic Subjects in the Implementation of the Educational Potential of Education" [Ang Gampanin at Kahalagahan ng Pag-aaral ng mga Paksang Pang-ekonomiya sa Implementasyon ng Potensyal sa Pagkatuto ng Edukasyon]. Procedia - Social and Behavioral Sciences. The Proceedings of 6th World Conference on educational Sciences (sa wikang Ingles). 191: 2565–2567. doi:10.1016/j.sbspro.2015.04.690. ISSN 1877-0428.

[246] McKie R (9 Oktubre 2018). "The Book of Humans by Adam Rutherford review – a pithy homage to our species" [Rebyu sa The Book of Humans ni Adam Rutherford – isang malarawang pagkilala sa ating espesye]. The Guardian (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Pebrero 2021.

[247] Nicholls H (29 Hunyo 2015). "Babblers speak to the origin of language" [Mula sa mga utal ng bibig patungo sa pinagmulan ng wika]. The Guardian (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 31 Enero 2021.

[248] Dasgupta S (2015). "Can any animals talk and use language like humans?" [May mga hayop bang kayang makapagsalita na parang tao?]. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 2 Mayo 2020.

[249] Scott-Phillips TC, Blythe RA (18 Setyembre 2013). "Why is language unique to humans?" [Bakit natatangi lang sa mga tao ang wika?] (sa wikang Ingles). Royal Society. Inarkibo mula sa orihinal noong 18 Enero 2021.

[250] Fitch WT (4 Disyembre 2010). "Language evolution: How to hear words long silenced" [Ebolusyon ng wika: Paano maririnig ang mga salitang matagal na'ng di nasabi]. New Scientist (sa wikang Ingles). 208 (2789): ii–iii. Bibcode:2010NewSc.208D...2F. doi:10.1016/S0262-4079(10)62961-2. ISSN 0262-4079.

[251] Lian A (2016). "The Modality-Independent Capacity of Language: A Milestone of Evolution" [Ang Kapasidad ng Kawalang Modalidad ng Wika: Milestone ng Ebolusyon]. Sa Lian A (pat.). Language Evolution and Developmental Impairments [Ebolusyon ng Wika at Kakulangan sa Paglaki] (sa wikang Ingles). London: Palgrave Macmillan UK. pp. 229–255. doi:10.1057/978-1-137-58746-6_7. ISBN 978-1-137-58746-6.

[252] "Culture" [Kultura]. Mga Nagkakaisang Bansa (sa wikang Ingles). 5 Hunyo 2015. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Nobyembre 2020.

[253] Comrie B, Polinsky M, Matthews S (1996). The Atlas of Languages: The Origin and Development of Languages Throughout the World [Ang Atlas ng mga Wika: Ang Pinagmulan at Pagdebelop ng mga Wika sa Iba't-ibang Panig ng Mundo] (sa wikang Ingles). New York: Facts on File. pp. 13–15. ISBN 978-0-8160-3388-1.

[254] Brown S (24 Oktubre 2018). "Toward a Unification of the Arts" [Tungo sa Pagsasama ng mga Sining]. Frontiers in Psychology (sa wikang Ingles). 9: 1938. doi:10.3389/fpsyg.2018.01938. ISSN 1664-1078. PMC 6207603. PMID 30405470.

[255] Bird G (7 Hunyo 2019). "Rethinking the role of the arts in politics: lessons from the Négritude movement" [Pagninilay muli sa gampanin ng mga sining sa politika: mga aral mula sa kilusang Négritude]. International Journal of Cultural Policy (sa wikang Ingles). 25 (4): 458–470. doi:10.1080/10286632.2017.1311328. ISSN 1028-6632. S2CID 151443044.

[Morriss-Kay-2010-256] 254.0 ^254.1 Morriss-Kay GM (Pebrero 2010). "The evolution of human artistic creativity" [Ang ebolusyon ng masining na pagkamalikhain ng mga tao]. Journal of Anatomy (sa wikang Ingles). 216 (2): 158–176. doi:10.1111/j.1469-7580.2009.01160.x. PMC 2815939. PMID 19900185.

[257] Joordens JC, d'Errico F, Wesselingh FP, Munro S, de Vos J, Wallinga J, atbp. (Pebrero 2015). "Homo erectus at Trinil on Java used shells for tool production and engraving" [Gumamit ang mga Homo erectus sa Trinil sa Java ng mga kabine sa paggawa ng mga kagamitan at pagguhit]. Nature (sa wikang Ingles). 518 (7538): 228–231. Bibcode:2015Natur.518..228J. doi:10.1038/nature13962. PMID 25470048. S2CID 4461751.

[258] Radford T (16 Abril 2004). "World's oldest jewellery found in cave" [Nakita sa isang kuweba ang pinakamatandang alahas ng mundo]. The Guardian (sa wikang Ingles). ISSN 0261-3077. Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Pebrero 2021.

[259] Dissanayake E (2008). "The Arts after Darwin: Does Art have an Origin and Adaptive Function?" [Ang mga sining pagkatapos ni Darwin: May Pinagmulan at Adaptibong Kagamitan ang Sining?]. Sa Zijlmans K, van Damme W (mga pat.). World Art Studies: Exploring Concepts and Approaches [Aralin sa Sining ng Mundo: Paggalugad sa mga Konsepto at Pagtingin] (sa wikang Ingles). Amsterdam: Valiz. pp. 241–263. ISBN 9789078088226 – sa pamamagitan ni/ng Google Books.

[Morley-2014-260] Morley I (2014). "A multi-disciplinary approach to the origins of music: perspectives from anthropology, archaeology, cognition and behaviour" [Isang multidisiplinaryong pagtingin sa pinagmulan ng musika: mga pananaw mula sa antropolohiya, arkeolohiya, kognisyon, at pag-uugali]. Journal of Anthropological Sciences (sa wikang Ingles). 92 (92): 147–177. doi:10.4436/JASS.92008 (di-aktibo 1 Hulyo 2025). PMID 25020016.{{cite journal}}: CS1 maint: DOI inactive as of 2025 (link)

[261] Trost W, Frühholz S, Sch?n D, Labbé C, Pichon S, Grandjean D, Vuilleumier P (Disyembre 2014). "Getting the beat: entrainment of brain activity by musical rhythm and pleasantness" [Pagsabay sa kumpas: pagsabay ng aktibidad ng utak sa ritmo at kagandahan ng musika] (PDF). NeuroImage (sa wikang Ingles). 103: 55–64. doi:10.1016/j.neuroimage.2014.09.009. PMID 25224999. S2CID 4727529.

[262] Chow D (22 Marso 2010). "Why Do Humans Dance?" [Bakit Sumasayaw ang mga Tao?]. LiveScience (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 1 Pebrero 2021.

[263] Prior KS (21 Hunyo 2013). "How Reading Makes Us More Human" [Paano Ginagawa Tayong Mas Tao ng Pagbabasa]. The Atlantic (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 29 Enero 2021.

[Puchner-264] 262.0 ^262.1 Puchner M (23 Abril 2018). "How stories have shaped the world" [Paano hinulma ng mga kuwento ang mundo]. BBC (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 5 Enero 2021.

[265] Dalley, Stephanie, pat. (2000). Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and Others [Mga Mito mula Mesopotamia: Paglikha, ang Baha, Gilgamesh, at Iba pa] (sa wikang Ingles). Oxford University Press. p. 41. ISBN 978-0-19-283589-5.

[266] Hernadi P (2001). "Literature and Evolution" [Panitikan at Ebolusyon]. SubStance (sa wikang Ingles). 30: 55–71. doi:10.2307/3685504. ISSN 0049-2426. JSTOR 3685504. Inarkibo mula sa orihinal noong 30 Enero 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[n 1]

[n 2]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

[101]

t u b Bakulaw
Mga nananatiling espesye	Homo H. sapiens Pan P. paniscus P. troglodytes Gorilla G. beringei G. gorilla Pongo P. abelii P. pygmaeus P. tapanuliensis Hylobatidae
Pag-aaral	Wika ng mga malalaking bakulaw Dian Fossey Birut? Galdikas Jane Goodall Proyektong henoma chimpanzee tao Neandertal Gladys Kalema-Zikusoka Willie Smits Lone Dr?scher Nielsen Ian Redmond Elgin Center Iowa Primate Learning Sanctuary Borneo Orangutan Survival Arkeolohiyang primado
Estadong legal at panlipunan	Pagkatao Pagbababawal Deklarasyon sa mga Malalaking Bakulaw sa Kinshasa Great Ape Project Great Apes Survival Partnership Pandaigdigang Araw ng mga Primado Nonhuman Rights Project
Kaugnay	Primates Bigfoot Bushmeat Pinakahuling karaniwang ninuno ng tao sa chimpanzee gorilya orangutan gibon Hominidae Ebolusyon ng tao Araw ng mga Unggoy Mga mala-taong nilalang sa mitolohiya Yeren Yeti Yowie
Kategorya

Authority control databases
International	FAST
National	Germany France BnF data Czech Republic Korea Israel
Other	NARA Encyclopedia of Modern Ukraine ?slam Ansiklopedisi

2024年属什么	肥皂是什么做的	上火耳鸣吃什么药最好	什么面什么刀	口臭严重是什么原因
43岁属什么生肖	7点到9点是什么时辰	农历五月二十八是什么日子	尿有味是什么原因	做飞机需要注意什么
度是什么意思	小脑延髓池是什么意思	肝内钙化灶是什么意思	panerai是什么牌子	不什么其什么
心脏搭桥是什么意思	停车坐爱枫林晚的坐是什么意思	喝生姜水有什么好处	脐炎用什么药	什么是植物

红颜什么意思gysmod.com	长白头发是什么原因hcv9jop1ns1r.cn	尿频繁吃什么药最见效hcv8jop4ns9r.cn	脂肪粒是什么原因引起的jingluanji.com	肺部纤维灶什么意思hcv9jop3ns9r.cn
跨性别是什么意思hcv9jop2ns9r.cn	二便是什么意思hcv7jop4ns5r.cn	不吃肉对身体有什么影响hcv9jop3ns8r.cn	hiv是什么意思hcv8jop1ns6r.cn	手腕三条纹代表什么hcv9jop4ns7r.cn
mlb是什么意思hcv8jop3ns3r.cn	肝郁气滞吃什么中成药hcv9jop8ns3r.cn	什么大专好就业hcv9jop0ns4r.cn	已知晓是什么意思hcv9jop2ns2r.cn	什么情况下需要做心脏造影hcv8jop2ns1r.cn
做梦梦见鬼是什么意思hcv8jop4ns0r.cn	小马过河的故事告诉我们什么道理hcv8jop3ns0r.cn	射手和什么星座最配hcv9jop7ns0r.cn	献血证有什么用hcv8jop0ns6r.cn	煮花生放什么调料hcv9jop0ns6r.cn